Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
156 Dengiz toshqinlari qirgoqboyi hududlarini suv bosishi bilan tavsiflanadi. Bunday toshqinlar Niderlandiyada, Germaniyaning shimoliy qismida, Janubi-sharqiy Osiyo va Meksika korfazi qir- goqlarida tez-tez kuzatiladi. Masalan, 1970 va 1988-yilda Ben- gal korfazida (Bangladesh) katta dengiz toshqinlari roy berib, 7500 km 2 maydon suv tagida qolgan (1970-yildagi suv toshqi- nida 1 mln.dan kop odam halok bolgan). 1953-yilda Shimoliy dengiz qirgoqlarida ham katta suv toshqini sodir bolgan. Dengiz suv toshqinlari natijasida odamlar, hayvonlar, ba- liqlar, qishloq xojaligi ekinlari, boglar, uzumzorlar nobud bo- ladi, tuproqning unumdor qatlami yuvilib, meliorativ holati yomonlashadi, unda tuzlar miqdori kopayib, qishloq xojaligi ekinlari hosildorligi pasayadi. Òropik portanalar (dovul-boron, girdob, tofon), asosan, tropik kengliklarda paydo boladi va katta tezlikdagi havo massalari- ning (shamollar) harakatlanishida namoyon boladi. Dengizdan quruqlikka yonalgan tropik portanalar kuchli jala va momaqal- diroqli baland tolqinlar bilan tavsiflanadi. Dunyoning turli mam- lakatlarida tropik portanalar turlicha nomlanadi: Amerikada dovul va siklon deb, Janubi-sharqiy Osiyo va Uzoq Sharqda tayfun deb, Hindiston va Bangladeshda siklon deb yuritiladi. Òropik portanalar kopincha Sariq dengiz va Filippin orollari hududlarida paydo boladi. 1988-yilda Vyetnamda, 2013-yilda Filippinda roy bergan portanalar juda katta tabiiy va iqtisodiy yoqotishlarga olib kelgan. Òropik bolmagan (notropik) portanalar tropik kengliklardan tashqarida, okeanlar ustida paydo bolib, 30 m/s.dan yuqori tezlikda harakatlanadigan dovul (boron) va girdoblardir. Ular tashqaridan qaraganda katta tezlik bilan harakatlanayotgan haybatli qora bulutlarga oxshaydi. Atlantika okeanida shimoliy sovuq havo oqimi bilan janubiy issiq havo oqimi ozaro aralashib, Islandiya hududida paydo boladigan va materik tomon harakatlanadigan «golland dovuli» katta vayronalik keltiradi. U Yevropada toshqinlar va qor boron- larini keltirib chiqaradi. Masalan, 1999-yilning dekabr oyida Yevropaning shimoli-garbiy qismida halokatli dovul paydo bo- 157 lib, shamol tezligi 45 m/s.ni tashkil qilgan; odamlar halok bol- gan, binolar shikastlangan, ormonlar va uzumzorlarga katta ta- lafot yetkazilgan; daraxtlar ildizi bilan qoporilgan, elektr uzatish tizimlari yakson etilgan va h.k. Qurgoqchilik yoginlarning yoqligi yoki juda kamligi oqi- batida tuproq va havoda nam yetishmasligi bilan tavsiflanadigan yuqori haroratli quruq ob-havoning uzoq vaqt davom etishi. Yoginlar havodagi bulutlardan yogiladigan yoki yer yuzasi va qandaydir predmetlarga inadigan suyuq yoki qattiq shakldagi suvlar. Yoginlar, asosan, shudring, qirov, yomgir, jala, dol va qor korinishida boladi. Yoginlar Yer sayyorasida suv aylani- shining muhim boginlaridan biridir. Yoginlarning kop yillik, yillik, mavsumiy, oylik miqdori, ularning yer yuzasida taqsim- lanishi, davom etishi, takrorlanib turishi va jadalligi muayyan hududlar iqlimini tavsiflovchi muhim korsatkichlar hisoblanadi. Yer sayyorasida yiliga ortacha 1000 mm; chol hududlariga esa 250 mm.dan kam yoginlar tushadi. Ozbekistonda, xususan, Orolboyi mintaqasida iqlim oz- garishlari va qurgoqchilikni ifodalaydigan muhim ekologik me- zonlardan biri yoginlar hisoblanadi. Yoginlar miqdori atmosfera havosining tozaligi hamda tabiiy ekotizimlar (toqaylar, kollar, yaylovlar va h.k.) va antropogen ekotizimlar (ekin dalalari, boglar va h.k.) hayot faoliyati uchun nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Orolboyi mintaqasi nafaqat Ozbekiston yoki Markaziy Osiyoda, balki Yer sayyorasidagi eng qurgoqchil olkalardan biri bolib, yiliga ortacha 100 mm atrofida va undan kam yogin tu- shadi. Mazkur hududda qurgoqchilik paytida tuproqning kuchli shorlanishi va yemirilish jarayonlari kuchayadi, suv havzalaridagi suv hajmi kamayadi. Hududda yoginlar bolmagan yoki kam bolgan yillarda dehqonchilik va chorvachilik samarasi pasayib, tabiiy-ekologik tizimlarning shikastlanishi kuzatilgan. Xususan, kop yillik ortacha yogin miqdoriga nisbatan 19951997-yil- larda, 20002001-yillarda, 20072008-yillarda yogin miqdo- rining kamayish holatlari kuzatilgan. Qurgoqchilik paydo bolishiga quyidagilar tasir korsatadi: 1) kuzda yetarli miqdorda yogin yogmaslik; 158 2) qorsiz (yoki kam qorli) qish; 3) erta bahorda namning shimilishi uchun noqulay sharoit bolishi; 4) bahorning oxiri va yozning boshlanishida yoginlarning kam yogishi. Antisiklonlar yoginsiz, kam bulutli va quyoshli ob-havo qurgoqchilik boshlanishidan darak beradi. Uzoq muddatli qattiq qurgoqchilik ogir ekologik oqibatlarga olib keladigan ofat bolib, uning tasirida tabiiy ekotizimlar tanazzulga yuz tutadi, hayvonlarning tur sonida keskin ozgarishlar yuzaga keladi, osimliklar nobud boladi, biologik mahsuldorlik boy beriladi, muayyan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda esa ocharchilik yoki odamlarning ommaviy nobud bolishi kuzatilishi mumkin. Masalan, 19601970-yillarda Afrikada kuchli qurgoqchilik roy berib, 1,2 mln odam nobud bolgan. Aynan shu qitada 1984 1985-yillarda ham qattiq qurgoqchilik kuzatilgan. Sayyoramiz aholisi va atrof-muhitga opirilish-siljish, kochki va sel oqimi kabi tabiiy ofatlar doimo tahdid solib turadi. Bu hodisalar muayyan hududlarning relyef tuzilishiga bogliq bolib, ayniqsa, togli hududlarda tez-tez sodir boladi. Ogir oqibatli opirilish-siljish va kochki hodisalari 1987-yilda Ne- palda, 1988-yilda Shveysariyada, 1989 va 1998-yillarda Shimoliy Kavkazda, 1985-yilda Kolumbiyada sodir bolgan. 1. Qanday hududlar favqulodda ekologik vaziyatli zonalarga kiradi? 2. Nima uchun har qanday harbiy harakat atrof-muhitdagi ekologik va- ziyatni ozgartiradi? 3. Kimyoviy qurolning atrof-muhitga tasiri nimalarda namoyon boladi? 4. «Ekotsid» tushunchasi nimani ifodalaydi va u qachon paydo bolgan? 5. Òexnogen ekologik halokatlar nima sababdan roy beradi va ularga mi- sollar keltiring. 6. Òabiiy ofatlar kelib chiqishiga kora qaysi turlarga bolinadi? 7. Qurgoqchilik nima? 8. Orol dengizi va Orolboyi ekologik tanazzuli texnogen halokatmi yoki tabiiy ofat? ? NAZORAT SAVOLLARI Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|