Ekologiya lotinda p65

147
Antropogen tovushlar hayvonlarga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, tovush ta’sirlari jadalligida sutemizuvchilarda sut miqdori,
tovuqlarda tuxum soni kamayib, asalarilar yo‘lidan adashgan, qush-
lar erta tullagan va h.k. 100 dB.dan yuqori shovqin ta’sirida o‘simlik
urug‘ining  unib  chiqishi  sekinlashgan.  Infratovushlar  odamning
ichki organlari va asab tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan.
17.1-jadval
Òovush kuchi va darajalari ko‘rsatkichi (dB)
Biologik ifloslanish deyilganda xilma-
xil antropogen ta’sirlar natijasida ekologik
tizimga xos bo‘lmagan, tabiiy biotik uyush-
malarning  yashash  sharoitini  og‘irlashti-

 — ruxsat etilgan  

 — imkon boricha ruxsat etilgan  

 — ruxsat etilmagan
Zambarakdan
o‘q uzish
Kosmik kemaning
parvoz qilishi
Yashin
Og‘ir yuk
avtomobili
Avtomobil
saloni
Qishloq joylari
Miltiqdan
o‘q uzish
Samolyotning
parvoz qilishi
Pop-musiqa
Tog‘ jinsini
ko‘chirish bolg‘asi
Kutubxonaning
o‘quv zali
Shivirlash (1 m)
0
7
1
0
6
1
0
5
1
0
4
1
0
3
1
0
2
1
0
1
1
0
0
1
0
9
0
8
0
7
0
6
0
5
0
4
0
3
0
2
0
1
0


















Shamolsiz o‘r-
mon (qishda)
Atrof-muhitning
biologik
ifloslanishi

---

148
radigan yoki odam sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan boshqa
tirik organizmlarning kiritilishi tushuniladi.
Biologik  ta’sir  ko‘rsatishning  asosiy  manbalari  oziq-ovqat  va
teri sanoati korxonalari, maishiy va sanoat chiqindilarini joylashtirish
obyektlari, qabristonlar, kanalizatsiya — axlat, chiqindi va yog‘in
suvlari  oqiziladigan  quvurlar  tarmog‘i  va  sug‘oriladigan
maydonlarning oqova suvlari hisoblanadi. Ushbu manbalardan xilma-
xil organik birikmalar va kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar
tuproqqa, tog‘ jinslari va yerosti suvlariga tushadi. Ma’lumotlarga
ko‘ra, yer yuzasidan 300 m chuqurlikkacha bo‘lgan yerosti suvlari
tarkibida kasallik qo‘zg‘atuvchi  ichak tayoqchalari topilgan.
Atrof-muhitning yuqumli va parazitar kasallik qo‘zg‘atuvchi-
lari bilan ifloslanishi alohida xavf tug‘diradi. Shuningdek, biologik
texnologiyalar va gen muhandisligi rivojlanishi bilan bog‘liq holda
yangi ekologik xavf-xatarlar paydo bo‘lishi mumkinligi bashorat
etilmoqda.
Elektromagnit  maydonlari  va  nurlanishlar  ham  atrof  tabiiy
muhitning ortiqcha darajada ifloslanishi, tabiat tizimlarining shi-
kast topishi,  inson salomatligi  va hayotiga  ziyon yetishi mumkin.
Ayniqsa, Quyosh faolligi davrida yer atmosferasida paydo bo‘la-
digan magnit bo‘ronlari ekotizimlar, jumladan, odam organizmiga
salbiy  ta’sir  ko‘rsatib,  yurak-qon  tomir  tizimlari,  asab  va  ko‘z
kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarning ahvolini yomonlashtiradi.
1. Biosferaga ta’sir ko‘rsatilishining alohida turlari qanday tasniflangan?
2. Chiqindilar deganda nimalar tushuniladi?
3. Chiqindilarning qanday turlari farqlanadi?
4. Odam va atrof-muhitning xavfsizligi ta’min etilishiga eng ko‘p tahdid
soladigan chiqindilar nima deb ataladi?
5. Atrof-muhitning shovqindan ifloslanishi qanday paydo bo‘ladi?
6. Antropogen shovqinlarning asosiy manbalari nimalar?
7. Òovush kuchi va darajalarida nimalar ifodalanadi? Odam qanday che-
garalardagi tovushlarni eshita oladi?
8. Biologik ifloslanish nima?
9. Elektromagnit maydonlari odam organizmiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

149
18-bob. BIOSFERAGA FAVQULODDA TA’SIRLAR
Atrofdagi tabiiy muhitga favqulodda ta’sirlar o‘z xususiyatiga
ko‘ra, antropogen (harbiy harakatlar, falokatlar va h.k.) va tabiiy
(tabiiy ofatlar) tusda bo‘lishi mumkin.
Atrof-muhitda  falokatlar,  halokatlar,  harbiy  harakatlar  yoki
tabiiy  ofatlar  natijasida  odamlar  sog‘lig‘iga,  tabiiy  ekologik  ti-
zimlar holatiga, o‘simliklar va hayvonlarning genetik fondiga xavf
soluvchi  salbiy  o‘zgarishlar  ro‘y  bergan  yoki  mumkin  bo‘lgan
hududlar favqulodda ekologik vaziyatli zonalar  deyiladi.
O‘tgan asr davomida tabiat va jamiyat tarixida ro‘y bergan
turli xil va darajadagi falokatlar, halokatlar, harbiy harakatlar va
tabiiy  ofatlar  tufayli  biosferada  keskin,  ba’zan  qaytmas  o‘zga-
rishlar  sodir  bo‘ldiki,  aksariyat  tabiiy  va  madaniy  ekotizimlar
aziyatlar girdobiga tortildi.
Atrof-muhitga odamlarning barcha xildagi
ta’sir  ko‘rsatish  turlari  ichida  harbiy  hara-
katlar eng qudratli vayrona keltiruvchi omil
hisoblanadi.  Urush  odam  populatsiyasi  va
ekotizimlarga misli ko‘rilmagan talafot keltiradi.
Masalan, faqat Ikkinchi jahon urushi davrida harbiy harakatlar
doirasiga  3,3  mln  km
2
  yer  yuzasi  (O‘zbekiston  Respublikasi
maydonidan taxminan 7 marta katta hudud) qamrab olingan,
55 mln kishi halok bo‘lgan va Yevropa qit’asidagi aksariyat hudud-
larda tabiiy va antropogen ekotizimlar u yoki bu darajada vayron
qilingan.
Shuningdek,  1991-yilda  Fors  ko‘rfazida  bo‘lib  o‘tgan  urush
harakatlari davrida 1250 ta neft quduqlari portlatilib, 1 mln t.ga
yaqin neft yonib ketgan va atrof-muhitga misli ko‘rilmagan da-
rajada zarar yetkazilgan. 1999-yilda sobiq Yugoslaviya hududida
bo‘lib o‘tgan urush harakatlarida esa tuproq, havo va Dunay daryo-
sining  suvlari  zaharli  kimyoviy  birikmalar  va  neft  mahsulotlari
bilan me’yorlardan bir necha marta ortiq darajada ifloslangan.
Hozirgi  kunda  ommaviy  qirg‘in  qurollari  deb  ataladigan
yadroviy,  kimyoviy  va  bakteriologik  qurollar  atrof-muhitga  say-
Ommaviy qirg‘in
qurollarining
atrof-muhitga
ta’siri

---