Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr
YOritish tizimlarida yorug‘lik taqsimlanishining asosiy printsiplari va turlari
Yüklə 0,56 Mb.
|
| 7.2. YOritish tizimlarida yorug‘lik taqsimlanishining asosiy printsiplari va turlari
Kunning qorong‘i qismida avtomobil yetarli darajada katta tezlik bilan harakatlanishi uchun yoritish tizimi avtomobil oldidagi yo‘lni va yo‘l chekkasini 50-250 m masofaga yoritishi zarur. Bu haydovchiga yo‘ldagi vaziyatni to‘g‘ri va o‘z vaqtida baholash, zarurat bo‘yicha tegishli choralar ko‘rish imkoniyatini beradi. Yo‘lni yoritish uchun avtomobillarga paraboloid nur qaytargichli fara va projektorlar o‘rnatiladi. Fara yorug‘ligining yo‘lda taqsimlanishi optik element va unga o‘rnatilgan lampaning tuzilishiga bog‘liq. Avtomobil faralari ikkita bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan talablarni qondirishi kerak: avtomobil oldidagi yo‘lni yaxshi yoritishi va ro‘paradan kelayotgan transport vositasi haydovchisining ko‘zini qamashtirmasligi zarur. Faralarning yorug‘lik nuri bilan ro‘paradan kelayotgan avtomobil haydovchisining ko‘zini qamashtirilishi harakat xavfsizligini ta’minlash bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan juda jiddiy muammodir. Hozirgi vaqtda bu muammo ikki rejimli, ya’ni uzoqni va yaqinni yoritish faralarni qo‘llash yo‘li bilan hal qilinmoqda. Faralarning uzoqni yoritish tizimi ro‘parada transport vositasi bo‘lmagan holda avtomobil oldidagi yo‘lni yoritish uchun mo‘ljallangan. YAqinni yoritish tizimi esa avtomobil oldidagi yo‘lni aholi yashaydigan va yoritilgan joylardan o‘tganda, ro‘paradan transport vositasi kelayotgan hollarda ishlatiladi. Uzoqni va yaqinni yorituvchi yorug‘lik dastalarini hosil qilish uchun ikki farali yoritish tizimiga ega bo‘lgan avtomobillarda ikki cho‘g‘lanish tolasiga ega bo‘lgan lampalardan foydalanadilar. Hozirgi zamon avtomobillarining bosh yoritish faralari yaqinni yoritishning asimmetrik yorug‘lik taqsimlanishga ega bo‘lgan yevropa va Amerika tizimlari joriy qilingan. Asimmetrik yorug‘lik dastasi avtomobil harakatlanayotgan tomonni yaxshiroq yoritishni ta’minlashi bilan birga ro‘paradan kelayotgan transport vositasi haydovchisining ko‘zini qamashishini kamaytiradi. Amerika va yevropa yorug‘lik taqsimlanish tizimidagi fara lampalarida uzoqning yoritilishini ta’minlovchi cho‘g‘lanish tolasi nur qaytargich fokusiga joylashtiriladi. Shuning uchun, faraning uzoqni yoritish tizimi ulanganda optik o‘qqa deyarli parallel bo‘lgan yorug‘lik dastasi hosil bo‘ladi (7.2-c rasm va 7.3- c rasmlarga qarang). 7 .1-rasm.Xalqaro tasdiqlanish belgisi 81
yevropa yorug‘lik taqsimlanish tizimidagi faralarda silindrsimon yaqinni yoritish cho‘g‘lanish tolasi 2 (7.2-a rasm), uzoqni yoritish cho‘g‘lanish tolasi 1 ga nisbatan oldinga va optik o‘qqa nisbatan ozgina tepaga ko‘tarilgan. YAqinni yoritish cho‘g‘lanish tolasidan chiqqan nur, qaytargichning ustki yarmiga tushadi, undan pastga qaytib yo‘lning avtomobilga yaqin qismini yoritadi. CHo‘g‘lanish tolasining tagiga joylashtirilgan, yorug‘lik o‘tkazmaydigan ekran 3, yorug‘lik nurlarini qaytargichning pastki qismiga tushishi va undan qaytib ro‘parada kelayotgan transport vositasi haydovchisining ko‘zini qamashtirishini oldini oladi. Yo‘lning o‘ng tomoni va o‘ng chekkasining yoritilishini yaxshilash uchun ekran 3 ning chap tomoni (qaytargich tomonidan qaralganda) pastga 15 0 burchak ostida bukib qo‘yiladi (7.2-e rasm). Bu nur qaytargichni chap yarmidagi aktiv yuzani oshirishga va avtomobil harakatlanayotgan yo‘lning o‘ng tomoni va o‘ng chekkasining yoritilishini ancha yaxshilanishga olib keladi. yevropa yoritish tizimiga oid faralardagi yaqinni yorituvchi yorug‘lik dastasida yorug‘lik-soya chegarasi aniq ifodaga ega bo‘lib, uning o‘ng tomoni 15 0 burchak ostida ko‘tarilib boradi (7.2-rasm). Amerika yorug‘lik taqsimlanish tizimidagi faralarda yaqinni yoritish cho‘g‘lanish tolasi 2 (7.3-a rasm) silindr shaklidagi spiral bo‘lib, u uzoqni yoritish cho‘g‘lanish tolasiga nisbatan sal yuqoriga va fokusga nisbatan chaproqqa (nur qaytargich tomonidan qaralganda), optik o‘qqa ko‘ndalang qilib joylashtiriladi. CHo‘g‘lanish tolasining bunday joylanishi yaqinni yoritish yorug‘lik dastasining asosiy qismini pastga va yo‘lning o‘ng chekkasiga yo‘naltiri-lishini ta’minlaydi (7.3-b rasm). Amerika yoritish tizimiga oid faralarning konstruktsiyasini o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, ularda uzoqni yoritishda ham, yaqinni yoritishda ham nur qaytargichning ishchi yuzi to‘la ishlatiladi. Amerika yoritish tizimiga oid faralarning yorug‘lik dastasi aniq yorug‘lik-soya chegarasiga ega emas. yevropa va Amerika yoritish tizimlarini bir-biriga taqqoslaganda quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin. yevropa yoritish tizimiga taalluqli faralarda yaqinni yoritish to‘g‘riroq amalga oshirilgan, chunki unda yo‘lning o‘ng tomoni va o‘ng chekkasi yaxshi yoritilishi bilan birga ro‘paradan kelayotgan transport vositasi haydovchisining ko‘zini qamashtirish ehtimoli keskin kamaytirilgan. Amerika yoritish tizimidagi faralarda, uzoqni yoritishdan yaqinni yoritishga o‘tilganda, yo‘lning deyarli hamma qismini yaxshiroq va bir tekis yoritiladi, ammo ularning yorug‘lik dastasining ko‘zni qamashtirish ta’siri kuchliroq bo‘ladi. Shuning uchun, yo‘lda biri yevropa, ikkinchisi Amerika yoritish tizimidagi faralar bilan jihozlangan avtomobillar uchraganda, yevropa yoritish tizimiga oid fara bilan jihozlangan avtomobil haydovchisining ko‘zi ko‘proq qamashadi. Harakat xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan, yuqorida keltirilgan afzalliklarga ko‘ra, hozirgi zamon avtomobillarida yevropa yorug‘lik taqsimlash tizimi ko‘proq tatbiq qilinmoqda. Xususan, O‘zbekistonda chiqarilayotgan barcha avtomobillarda yevropa yoritish tizimidagi faralar o‘rnatilmoqda. Ikki farali yoritish tizimi bir qator afzalliklarga ega, xususan lampalarning iste’mol quvvati nisbatan katta emas, ularni avtomobilda ixcham joylashtirish mumkin, ishlab chiqarish qulay (ya’ni, texnologiyabop) va tannarxi ancha past. Lekin bitta optik elementda ikki rejimni birlashtirish zarurati uzoqni va yaqinni yoritish tavsifnomalarini yomonlashishiga olib keladi. Shuning uchun, yuqorida keltirilgan afzalliklarga qaramasdan 1960 yillardan boshlab AQSH da ikki farali yoritish tizimi o‘rniga to‘rt farali yoritish tizimi tatbiq topa boshladi. To‘rt farali yoritish tizimi asosida uzoqni va yaqinni yoritishning alohida faralarda amalga oshirish g‘oyasi yotadi. To‘rt farali yoritish tizimi to‘rtta faradan iborat bo‘lib, ular juft qilib gorizontal yoki vertikal holda joylashtirilishi mumkin. Tashqi va yuqoridagi faralar doimo ikki rejimli qilib ishlanadi, ichki va pastki faralar esa faqat uzoqni yoritish uchun xizmat qiladi. Ichki (pastki) faralarga yevropa yorug‘lik taqsimlash tizimiga ega bo‘lgan va cho‘g‘lanish tolasi qaytargich fokusga joylashgan lampalar qo‘yiladi. Bu faralardagi nur tarqatgichlarga yorug‘lik dastasini gorizontal tekislik bo‘yicha tarqatilishini ta’minlaydigan mikroelementlar o‘rnatilgan. Tashqi (yuqoridagi) ikki rejimli faralarga ikki tolali yevropa lampalari qo‘yilib, yaqinni yoritish tolasi qaytargich fokusiga, uzoqni yoritish tolasi esa optik o‘q bo‘ylab fokus markazidan orqaroqqa joylashtiriladi. Bu faralarning nur tarqatgichlari faqat yaqinni yoritish nurlari uchun mo‘ljallandi. Avtomobilning uzoqni yoritish tizimi ulanganda to‘rtta 7.2-rasm. Yevropa yorug’lik taqsim- lash tizimidagi optik sistemalarda nur tarqalish sxemasi 7.3-rasm. Amerika yorug‘lik taqsimlash tizimidagi optik sistemalarda nur tarqa- lish sxemasi 82
faraning hammasi baravariga yonadi va bunda ichki faralar aniq yo‘naltirilgan, projektor turidagi yorug‘lik dastasini hosil qilsa, tashqi faralardagi uzoqni yoritish tolalari esa ichki faralarning kuchli yorug‘lik dastasiga qo‘shimcha tarqalgan dasta hosil qilib, yo‘lning avtomobilga yaqinroq bo‘lgan qismlarini yoritadi. YAqinning yoritish tizimi ulanganda faqat tashqi faralar yonadi va ularning umumiy quvvati 90-100 Vt ni tashkil qiladi. Uzoqni yoritish tizimidagi faralarning quvvati yevropa yoritish tizimi uchun 150...240 Vt, Amerika yoritish tizimi uchun 150..260 Vt doirasida bo‘ladi. Shunday qilib, to‘rt farali yoritish tizimi quyidagi afzalliklarga ega: - uzoqni va yaqinni yoritish tizimilarini ikki turdagi faralar yordamida amalga oshirish, har ikkala tizimni eng yaxshi xususiyatlaridan to‘la foydalanish imkoniyatini beradi; - cho‘g‘lanish tolalarining umumiy quvvatining ancha orttirilishi va nur qaytargichlarning umumiy yuzining qisman (17%ga) kattalashganligi hisobiga avtomobilning uzoqni yoritish tizimining samaradorligi sezilarli darajada yaxshilanadi. Shu bilan birga bu yoritish tizimi quyidagi jiddiy kamchiliklarga ega: - cho‘g‘lanish tolalarining umumiy quvvati kamaymagan holda, faralarning ishchi yuzi sezilarli darajada kamayishi (40% gacha) hisobiga yaqinni yoritish tizimi sifati va samarasining keskin yomonlashishi; - quvvati kattaroq bo‘lgan generator qo‘yilishi va avtomobilga o‘rnashtirish uchun ko‘proq joy talab qilinishi; - tannarxining nisbatan kattaligi. Bu kamchiliklar to‘rt farali yoritish tizimini juda keng tarqalib, ikki farali yoritish tizimining o‘rnini to‘la egallashga yo‘l qo‘ymaydi. Hozirgi zamon avtomobillarida ikki farali ham, to‘rt farali yoritish tizimlari ham keng ko‘lamda ishlatilib kelmoqda. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|