Elektr toki va uning xarakateristikalari Doimiy tok qonunlari Reja
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Darsning maqsadi: Talabalarda murakkab elektr zanjirlardagi toklarni hisoblash tasavvurlarini va malakalarini shakllantirish EYK. Kirxgoff qoidalari: Elektrotexnika, radiotexnika – texnik fanlar bo‘l ib, ularda murakkab elektr zanjirlar tuziladi. Zanjir elementlari fizikada o‘rgan iladi gan o‘tkazg ich, kondensator, induktivlik, elektr yurituvchi kuch va boshqa elementlardan i borat bo‘lad i. Bu elementlarning har birini bilgan holda, bunday zanji rlardan qanday toklar o‘t ishini hisoblash zarurati tug‘ iladi. Om qonunini o‘tganda bu haq ida ayrim tavsiyalar berildi. Lekin ular hayotda uchraydigan murakkab zanjirlar uchun etarli emas. 19-asr nemis fiziki Gustav kirxgof fizikaning turli sohalarida tarixda qoladigan ishlar qi lgan. Bu bo‘l imda kirxgofning elektr zanjirlarini hisoblashga doir ikki qoidasi bilan tanishamiz. Zanjirda uch va undan orti q o‘tkazg ichlar kesishadigan nuqtalar tugunlar deb ataladi. Tugunlar orasida turli elektr elementlar joylashadi. kirxgof qoidalarini qo‘lash uchun zanj irga dastlab belgilashlar kiritiladi: • Zanjirning turli elementlari dan o‘tayotgan toklarn i ng yo‘nal ishi va qiymatlarini belgilab chiqiladi (bunda yo‘nal ishni xato belgilashdan qo‘rqma ng, natijaviy tok manfiy son bilan chiqsa, tokning haqiqi y yo‘nal ishi belgilanganga nisbatan teskari ekanligini bildiradi). • Yopiq konturlarni aylanib chiqi sh yo‘nal ishi belgilab chiqiladi (soat strelkasi bo‘ylab belg ilash tavsiya etiladi). Tugunlarning birini yopiq sirt bi lan o‘rayl ik. Zaryadning saqlanish qonuniga ko‘ra stats ionar toklar uchun yopiq sirt orqali tok kuchi nolga teng bo‘l ishi kerak. Tugunga toklar butun si rt bo‘ylab emas, zanjir elementlari bo‘ylab k iradi, ularning yo‘nal ishini hisobga olib, kirayotgan toklarni tenglikning bir tomoniga, chiqayotgan toklarni tenglikning ikkinchi tomoniga yozamiz. Masalan 14.1- rasmdagi a tugun uchun: 3 1 I I I + = (14.1) tengli k o‘r inli bo‘lad i. Kirxgofning ushbu birinchi qoidasi zaryadlarning saqlanish qonunidan kelib chiqadi. Bu qoidaga asosan toklarning qiymatlari dan bog‘lovch i tenglamalar tuzib olish mumkin. kirxgofning birinchi qoidasini faqat bir tugunga emas, bir necha tugunlarni, zanjirning ihtiyoriy qismini o‘rab turuvch i yopiq si rtga ham qo‘llasa bo‘lad i. Shunday qili b o‘tkazg ichlardagi kuchlanishlar bilan EYuk larning l l d E integralga hissasi turli ishoraga ega ekan. Musbat ifodalar bilan ishlash uchun ular tenglikning turli tomonlariga yoziladi: I Ε;r + - R 1 R 2 R 3 R 4 R 5 I 11 I 22 I 33 14.2-rasm = n n i i U . (14.2) Bu tenglik kirxgofning ikkinchi qoidasi deb ataladi. Yopiq konturdagi elektr yurituvchi kuchlar yi g‘ indisi bu konturdagi potensial tushishlar yi g‘ indisiga teng. Bu tenglikni ng ma’nos i quyidagi cha: kontur bo‘y icha harakatlanayotgan zaryadlar manbalardan qancha energiya olsa, konturning boshqa (passiv) elementlarida shuncha energi ya yo‘qota di. Ko‘r ib turibmizki, Kirxgofning ikki qoidasi elektr maydonning fundamental xossalariga tayanar ekan. Real zanjirlarda tok manbalari konturni aylanib chiqi sh yo‘nal ishiga nisbatan turlicha joylashishi mumkin: manba tokni ushb u yo‘nal i shda o‘t ishiga hissa qo‘shsa, un ing EYuk musbat ishora bilan, aks holda manfiy ishora bilan hisobga olinadi (oxirgi hol zaryadlanayogan akkumlyatorlarda ro‘y berad i). Zanjir elementi o‘tkazg ichdan i borat bo‘lsa, Om qonun i ga ko‘ra R I U = , kondensator uchun C q U / = . Tokning yo‘nal ishi konturni aylanib chiqi sh yo‘nal ishi bilan mos kelsa, kuchlanish R I U = musbat ishora bilan, aks holda manfiy ishora bilan hisobga olinadi. Eng sodda holda, zanjir tok manbasi va tashqi qarshilikdan i borat bo‘lsa, kirxgofning (14.2) qoidasi quyidagi tenglikka olib keladi: R I = . (14.3) Tok manbaining ichki qarshiligi (14.3) tenglikni ng o‘ng tomon ida hisobga olinishi kerak. (14.3) tenglik yopiq zanjir uchun Om qonuni deb ham ataladi. Tok manbasining ichki qarshiligi ishtirokidagi hadni chap tarafga o‘tkazsak: IR r I = − . Bu ifoda manba qutblaridagi kuchlanishni ikki usulda hisoblash imkonini beradi. Kirxgof qoidalarini 14.1-rasmdagi zanji rga qo‘llaym iz. Zajirning a, b, c tugunlariga birinchi qoidani qo‘llab, quy idagi tenglamalarni hosil qilamiz: . , , 4 5 3 5 2 1 3 1 I I I I I I I I I = + + = + = . (14.4) Zanjirdagi 6 noma’lum tokn i hisoblash uchun bu tenglamalar etarli emas. Kirxgof qoidalaridan tashqari elektrotexnikada konturlardagi toklar metodi, ekvivalent generator metodi, tugunlardagi potensiallar metodi, potensial diagrammalar metodlari yaratilgan. Ularning hammasi zanjirdagi toklar yoki potensiallar uchun tenglamalar hosil qilish uchun hizmat qiladi. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|