Elektr toki va uning xarakateristikalari Doimiy tok qonunlari Reja
Tokning magnit maydoni. Amper qonuni
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Tokning magnit maydoni. Amper qonuni:
Magnitizm sohasidagi buyuk kashfiyotlar magnitizm bi lan elektr o‘rtas idagi bog‘lan ishning ochilishi bi lan bog‘l iq. 1802-yili italiyalik fizik Ramanozi magnit strelka Volt ustuniga (galvanik elementning bir turi) yaqinlashtirilganda ozgina burilishini sezdi. Lekin bu hodi sa faqat elektr tok o‘ta yotgani da bo‘l ishini sezish unga nasib etmadi. Daniyalik olim Gans Xristian Ersted ham tabiat hodisalari orasida bog‘lan ishlarni izlar edi. Elektr va magnit hodisalar orasidagi bog‘lan ishlarni aniqlagan olim, 15 fevral 1820-yili talabalar oldida tajriba qo‘yad i. kutilayotgan natijani e’ lon qilib (Ersted shunday yozadi), Volt ustuni qutblarini o‘tkazg ich orqali birlashti rganda o‘tkazg ich yoni ga o‘rnat ilgan magni t strelka o‘tazg ich tomonga burildi . 16.1-rasm Erstedning kashfiyoti izsiz qolmadi. Uning ishi 21 iyul bilan belgilangan bo‘lsa, shu 1920 y il 4 sentyabrda F.Arago ismli fransuz olimi bu haqda Fransuz Fanlar Akademiyasida dastlabki habar beradi. Bu habar unumdor zaminga kelib tushadi. Tinglovchilar orasi da A.Amper o‘t irardi. 45 yoshli bu olim ham elektr va magnitizm bilan bi r umr shug‘ullangan, ular oras idagi bog‘lan ishni izlagan edi. Shuncha davr i zlagan bog‘lan ishini Ersted topganini eshitib, afsuslanadi, lekin yangilik uni ishga undaydi. U tokning magnit strelkaga ta ’s irini o‘rgan ish muhim, lekin toklarni ng o‘zaro ta’s iri yanada muhimligini tushunadi va tajribalarga kirishadi. Yilning ohirigacha Akademiya yi g‘ inlarida deyarli o‘n marta tajribalaridagi yangiliklarni habar qilib turadi – Akademiya tarixida bunday hodisa takrorlanmagan. Magnitlardagi toklar temir magnitlanmagan holida ham mavjudligini, faqat odatda betarti b bo‘lgan i uchun ularning maydoni sezilmasligini, magnitlanish esa ularning toklarini tartiblashib, moddani magnitga aylantirishini aytadi . “F ikrim to‘g‘r i bo‘lsa, hoz irgacha magnit xossalari sezilmagan moddalarda ham magnitizmni qo‘zg‘at ish mumkinligini kutish mumki n” deb aytad i. Haqiqatan, keyingi tajribalarda deyarli barcha moddalar magnitlashuvini ko‘rsat ib, moddalarni magnit xossalari bo‘y icha ferro-, para- va diamagnitiklarga ajratadi. Biz Amper topgan birinchi miqdoriy magnit qonun – Amper qonunini batafsi l o‘rganayl ik. Tajribalarda ikki parallel o‘tkazg ichlardagi toklarni ng o‘zaro ta’s iri o‘rgan iladi. Bi r yo‘nal ishdagi parallel toklar tortishar, teskari yo‘nalgan toklar itarishar ekan. Miqdoriy jih atdan ta’s ir kuchlari o‘tkazg ichlarning l uzunligiga proportsi anal bo‘l ishidan tashqari, toklarning har biriga ( 2 1 I I ) to‘g‘r i mutanosib, oradagi r masofaga teskari mutanosib ekan: r I I l F 2 1 0 2 4 = . (16.1) Bu yerda m H / 10 4 7 0 − = magnit doimiy deb ataladi. Amper qonunining (16.1) ifodasi halqaro birliklar sistemasiga (sI) moslangan. 16.2-rasm Bu qonun topilgunga qadaro tok kuchini o‘lchash ham muammo tug‘d irar edi, keyinchalik kiritilgan tok kuchining birligi uni o‘lchash usul i bilan birga Amper deb ataldi. Amper qonuni ga ko‘ra 1 m masofadagi parallel simlarning har metriga magni t ta’s ir kuchi N 7 10 2 − bo‘l ishi uchun, ularning har biridan A 1 tok o‘t ishi kerak. Tok kuchining birligi shunday ta’r iflangan. Amper qonuni magnitizm sohasidagi birinchi miqdoriy qonun edi. Shu sababli kulon qonuni kabi fanning keyingi rivojlanishiga muhim hi ssa qo‘shd i. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|