Elektr toki va uning xarakateristikalari Doimiy tok qonunlari Reja
Magnit maydon hossalari. Magnit maydon tenglamalari
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Darsning maqsadi: Magnit maydonning asosiy empirik hossaalaridan magnit maydonning asosiy tenglamalarini keltirib chiqarish va ayrim qo’ll anishlari.
| Magnit maydon hossalari. Magnit maydon tenglamalari
Reja: 1. Magnit maydon kuch chiziqlarini uyurmaviylik va uzluksizligi. 2. Yopiq sirt orqali magnit maydon induksiyasining oqimi. 3. Magnit maydon kuchlanganligini sirkulyasiyasi. 4. To’l iq tok qonuni. 5. To’g’r i chiziqli tok, toroid va solenoid magnit maydoni Darsning maqsadi: Magnit maydonning asosiy empirik hossaalaridan magnit maydonning asosiy tenglamalarini keltirib chiqarish va ayrim qo’ll anishlari. Magnit maydon xossalari. Magnit maydon tenglamalari: Magnit hodi salarda ta’s irlashuvni uzatuvchi moddiy borliq – magnit maydon deb ataladi. Magnit maydon harakatlanuvchi zaryadlar tomonidan hosil qilinadi va harakatdagi z aryadlarga ta’s ir etadi , qo‘zg‘almas zaryadlarga ta’s ir etmaydi. Magnit maydon ham zaryadlarning maydoni bo‘lgan i uchun elektr va magnit maydonlar orasida bog‘lan i sh bo‘l ishini kutish mumkin, lekin b u bog‘lan ish aniqlanguncha olimlar yana katta izlanishlar olib borishi ga to‘g‘r i keldi . Bu bog‘lan ishlar topilguncha magnit maydon elektr maydondan farqli va mustaqil maydon sifati da o‘rgan ildi. Magnit maydon mavjudligini va xossalarini unga sezgir element – magnit strelka kiriti b o‘rgan ish mumkin. Magnit strelka – engil magni t bo‘l ib, uni o‘qqa o‘rnat ib, aylanish imkoniyati yaratilgan. strelkaning har qanday magnit kabi shimoliy ( N ) va janubiy ( S ) qutblari bor. Ular inglizcha shimoliy (North) va janubi y (south) so‘zlar i bilan belgilangan. sHimoli y qutb odatda ko‘k (havorang), janubiy qutb qizi l rangga bo‘yab qo‘y iladi. Erning magnit maydonida magnit strelka shimoliy uchi bilan shimolni ko‘rsat ib turadi. shun ga o‘xshab, elektr toklar i hosil qilgan magnit maydonni o ‘rgan ish mumkin. 17.2-rasmda solenoid maydoni tasvirlangan. solenoidning tashqi maydoni bilan chiziqli magnitning magnit maydoni juda o‘xshashl igi ko‘r inib turibdi. solenoidning ichki qismidagi maydonni o‘rgan ish muhim xulosaga olib keladi: magnit chiziqlar uzluksiz halqalarni hosil qiladi, ularni bir qismi solenoid tashqarisiga chiqadi, bir qismi solenoidning ichki hajmi dan o‘tad i. Doimiy magnitlarning maydoni ham shunga o‘xshab uzluks iz bo‘l ishi kerak, lekin ularning bir qismi moddaning ichi dan o‘tgan i uchun ularni ko‘r ish mumkin emas. Magnit maydon kuch chiziqlarini uzluksiz va aylanma ekanligiga birinchi bor Ersted e’t ibor bergan edi. Bu hujjatli tasvirlarga qarab magnit maydoning kuch chiziqlarin chizmasini chizish mumkin, bunda tashqi chiziqlar shimoliy qutbdan boshlanib, janubiy qutbga yo‘nalgan bo‘lad i. Quyidagi rasmda to‘g‘r i chiziqli magnitning maydoni tasvirlangan. 17.3 - rasm Magnit maydonni temir qipiq vositasi da o‘r ganib, magnitlarning tortishishi va itarishishi ham tushuntirilishi mumkin. 17.4-a rasmda magnitlarning turli qutblari yaqinlashtirilgandagi maydon tasvirlangan. Bir magnit kuch chiziqlari ikkinchi magnit kuch chiziqlari bilan birlashi b, o‘zaro tort ishish vujudga keladi. Bir xil qutblar yaqinlashtirilganda (17.4-b, 17.4-c rasmlar) – magnit kuch chiziqlari o‘zaro itarishib, magnitlarni ham itarishishiga olib keladi. a b c 17.4 – rasm Qipiqlarni fazoda erkin joylashishi uchun maxsus sirt bo‘lmaganda q ipiqlar magnitga yopishib qoli b, bunga og‘ irlik kuchlari ham hi ssa qo‘sh ib, magnit maydon strukturasini faqat sifat jihatdan tushunish imkonini beradi (17.5-rasm). To‘g‘r i chiziqli tokning magnit maydonini o‘rganganda, tok vertikal si m bo‘ylab o‘tgan i ma’qul, shunda magn it strelkalarni yoki magnit qipiqni gorizontal sirtda joylashtiri sh qulay bo‘lad i. 17.6-a rasmda toksi z o‘tkazg ich atrofidagi magnit strelkalar tasvirlangan. a b c d e 17.6-rasm Yerning magnit maydoni va o‘zaro ta’s irlashish ularni magnit meridian bo‘ylab joylasht iradi . O‘tkazg ichdagi tok bi z tomonga yo‘nalganda (17.6 -b) strelkalar holati tokning maydoni bilan aniqlanmoqda. Tokning maydoni aylanma shaklda, soat strelkasiga qarshi yo‘nalganl igi ko‘r inib turibti. Tok rasmning ortiga tomon yo‘nalganda (17.6 -c) maydon soat strelkasi bo‘ylab yo‘nalgan bo‘lad i. Ohirgi holat o‘ng parma qo idasini tushuntirish uchun ayniqsa qulay. Parma tok bo‘ylab (rasmn ing ortiga) ilgarilanma harakatlanishi uchun uning dastalari (magnit maydon yo‘nal ishi ham) soat strelkasi bo‘ylab aylan ishi kerak. Tok biz tomonga yo‘nalganda dastan ing harakati ham (demak magnit maydon yo ‘nal ishi ham) soat strelkasiga teskari bo‘lad i. O‘ng parm a qoidasini qo‘llash 17.5 -d,e rasmlarda yana bir bora tasvirlanmoqda. To ‘g‘r i chiziqli tokning magnit maydonini magnit qipiq yordami da o‘rgansak, un ing aylanma strukturasi yanada aniqroq bilinadi (17.7- rasm). Magnit maydonlarni tajribalar asosi da o‘rg anilishi ikki muhim xulosaga olib keladi: 1. Magnit maydon toklar atrofida hosi l bo‘lad i. 2. Magnit maydon chiziqlari uzluksi z bo‘l i b, shu ma’noda manbas izdir. Elektr maydoni ikkita vektor xarakteristika yordamida ( E va D ) o‘rgan ilgani kabi, magnit maydonning B va H xarakteristikasi kiritiladi. H - magnit maydon kuchlanganligi deb ataladi va mazmunan faqat erkin zaryadlarning toklari bilan aniqlanadi (ya’n i j bilan). B - magnit maydon induksiyasi deb ataladi , mazmunan to‘l iq, erki n va bog‘langan zaryadlarn ing maydonni ifodalaydi. Magnit maydonni ng toklarga ta’s iri to‘l iq maydon B bilan aniqlanadi. Vakuumda, bog‘langan zaryadlar bo‘lmagan sohada va SGS b irliklar sistemasida H B = bo‘lad i. Xalqaro birliklar sistemasi XBSda magnit kuchlanganlik va induksiya turli birli klarda o‘l changani uchun ularni ng bog‘lan ishi bo‘shl iqda quyidagicha yoziladi: H B 0 = . Bog‘langan zaryadlar erk in zaryadlarning maydoni H ta’s irida magnitlani b, qo‘sh imcha magnit maydon hosil qiladi (buni birinchi bo‘l i b Amper o‘ rgangan edi), va maydon induksiyasiga hissa qo‘shad i. Bog ‘langan zaryadlar maydon i ko‘p hollarda H ga mutanosi b bo‘l ib, to‘l iq maydonni quyidagicha yozish mumkin: |