Əliçilik və

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

76

-Bu hökümət savad və elmi eyitim lahazindan ən kötü halda idi, və 

heç cürə xətt və kitabətləri olmayaraq ən vəhşi halda yaşayırdılar və 

demək olar millətə fəlaktdən başqa heç miras buraxmamışdılar. Bu 

hökümət heç cürə yeni bir şey dünyaya sunmamışdı.

 

-Bu hökümət din cəhətdən ən kəsif və geri qalmış və təhrif olunmuş 

dinə malik idi.

 

Xosro pərviz bacısın və anasın özünə arvad edir, bu vəziyət bütün 

sasanı böyüklərinin içində var idi, qadın alıb satmaq, icarə vermək, 

onların günlük kültürləri idi, şah sarayi adamları haqda yazılır: «o 

qədər cinayət edib şahzadə ləri öldürürlər ki şah öləndən sonra hətta 

ən uzaq əqrbalardan bir nəfər şahzadə tapabilmirlər şah edələr.»

 

-Sasanlılar dövrü, qulçuluq (bərdədarlıq)  ən kötü və qeyr insani 

vəziyətdə idi, millətə  ağır vergi bağlamaqla onların qanını 

sorurdular, fəqr və fəlakət bir tərəfdən və hökümət quldurluğu ayrı 

tərəfdən milləti, böyük yoxsulluğa sürütləyərək, bir sıra xas dinlərin 

zuhuruna səbəb olurdu, bu dinlərdə neçə kişi üçün, ortaq qadın 

təklifi verilirdi. demək olar əgər islam dini o dönəm gəlməsəydi 

sasanlılar, nəsil lahazından  ən kötü durumda olaraq doğal 

xəstəliklərə sürütlənəbilirdilər. 

 

Bu səbəblərdən dolayı, islam dini çox rahatlıqla və 10-20 il ərzində 

bölgə xalqları  tərəfindən bənimsəndi və xalqların köməkiylə, 

sasanlılar impratorluluğu pəhləvilər kimi kül olub tarixdən 

silindilər. Və o impratorluğu təşəkil verən qovmlar sonralarda uzun 

müddətdə eyləyə bilmədilər münasib bir hökümət qursunlar, bu 

vəziyətin nədənini bu höküməti təşəkil verən qovmların inhitata 

çəkilmiş kültürünün kökündə görməliyik.

 

Sasanlı  şahı 1inci şapur bir daşyazı  sında bu hökümətin insani 

dəyərlərini açıqca göz önünə qoymaqdadır (qiyas abadi).

1

 

                                                 

1

 

-

 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

77

Daş yazıda şapur ata minərək bir kişi atın altında əzilir və bir iddədə 

ona yalvarmaqdadılar, nəqş rüstəm daşyazısında bu insanların 

evlərinin oda çəkilməsındən söz açılmışdır.  

 

2-8-şiəliyin farslar üçün cəlb edici tərfləri

 

-  Şuubi hərəkatında qısada olmuş olaraq bu haqda açıqlamalar 

vermişdik burada nəsib bəyin məqaləsindən yararlanaraq Bəzi 

konulara işarə olunur.

 

-Şiəliyin farslar üçün cəlb edici olması birbirini tamamlayan bir 

neçə amillə izah ediləbilr. Hər  şeydən öncə, xilafət, sasanlı 

imperyasını savaşla almış; din öyrətilərinə  rəğmən  əməldə, üməvi 

hakimiyəti (661-750) ərəblər üçün üstünlük sağlayırdı,  ərəb siyasi 

muhitində yaranmış bu müxalifətçi siyasi cərəyan (şiəlik) sasanı 

dövlətinin varisi olaraq, şuurunu və  ğururunu daşıyan farsçılığın 

işinə yaramışdır. Şiəliyin özündə zahirdə haqsızlığa qarşı və əslində 

quran və Peyğəmbər ailəsinə qarşı, mübarizə  yə çağırışların güclü 

olması onun sonrakı dövrlərdə ərəb hakimiyəti və hakim kültürünə 

müqavimət hərəkatlarının idea mənbəinə çevrilməsini 

şərtləndirmişdir.

 

-Farsları  və farsçıları  cəlb edən xususiyətlərdən birisi şiəliyin, 

tanrısallaşdırma təfəkkürdür, bu təfəkkür onların  əski sasanlı 

dinləriylə bağdaşırdı, bu təfəkkürə görə öndərlər tanrı  tərəfindən 

mənsub olur və xalqın çoğunluq məsələsi önəmin  əldən verir. Və 

ayrıca onun sasanı  gələnəyinə tay movrusi sistimdə mehdi 

(misiyası) doktorin`idir.

 

-Fars aristokratiyasının  şiəliyə meyillənməsinin başqa bir səbəbi 

(qondarma bir əfsanə və hədis üzərinə), h. Əlinin oğlu h. Hüseyn`in 

sasanı  şahı  yəzdgerd`in qızı iylə evlənməsi faktını göstərmək olar. 

Farslar h. Əli (dolayisiylə Peyğəmbər) nəslinin davamçılarında həm 

də fars qanı daşıdıqları iylə fəxr etmişlər. Şiələrin qəbul etmədikləri 

---

Azərbaycan şiəliyi (əliçilik)  

 

 

 

 

 

 

 

 

fars şiəliyi (məcusi şiəliyi)  

78

üç seçilmiş  xəlifədən  ən çox ömərə nifrətləri olması, sasanı 

dövlətinin məhz ömər tərəfindən işğal edilməsiylə izah edilir. 

[Yalan əfsanə olaraq imam hüseyn və yəzdgerdin qızının evlənməsi 

haqda 2-6 bölümdə izahat verilibdi].

 

-İngılıs alimi Edward Browne yazır ki, «farsların, ömər ibn xəttab`a 

düşmən kəsilmələrinin əsas səbəbi onun əli və fatimə`nin haqlarını 

ğəsb etməsi deyil, əksinə, iranı işğal etməsi və sasanı hakimiyətinə 

son qoymasıdır.» 

 

-Şiəlikdə irsilıyin önə  çəkilməsi sasanı dövlətçilik tarixində 

hakimyət dəyişikliyinin irsilik prinsipinə uyqun olmasıyla üst-üstə 

düşür. Fars dövlətçilik tarixində karizmatik (büyüləyici, etgiləyici), 

güclü liderə sözsüz tabeçilik ənənəsidə  şiəlikdəki imama sözsüz 

tabeçilik prinsipi iylə eynidir.

 

-Bu səbəblərdən dolayı fars aristokratiyasının(suylularının) özünü 

qoruma hissi, ərəb hakimiyəti zamanı  şiəliyə sahib çıxmağa, hətta 

nəzəri cəhətdən onu daha da inkişaf etdirməyə təhrik etmişdir. Səid 

nəfisi yazır: «iranlıların (farsların) ərəblərə qarşı müqavimət tarixinə 

diqqətlə  və  ədalətli yanaşmış olsaq, görərik, suriyə-kaşğər arası 

ərazilərdə yayılmış bütün farslar, bu qərara gəldilər gərək eylə bir 

inac seçməlidilər bəlkə,  ərəblər onların qəlbinə girəbilməsinlər, 

onların dilini, təfəkkürünü, ırqını və kültürünü məhv edəbilməsinlər; 

bacardıqları  qədər savaş meydanlarında özlərini fəda etdilər; iti 

qılıncın və  sərrast oxun təsirsiz olduğunu gördükdə başqa yolu 

seçdilər və xilafətin əsaslarını darmadağın etdilər; onların (farsların) 

bir hissəsi  əbbasi hakimiyətini  əhatə edib sasanı sarayının 

təntənəsini və  ənənəsini ora gətirdilər, onların başqa bir hissəsi 

ucqarlardakı xalqı üsyana çağırdı; mötəzilələr, xəvariclər, 

şuubiyələr, sufılər, ismaililər, qermətilər, zeydilər, cəfərilər hərəsi 

öz növbəsində  ərəblərin  ətrafını sarıb, ömər ibn xətabın ölkəsi və 

xalqı ətrafında çəkdiyi və sarsılmaz saydığı dyvarı deşdilər.»

 

-Səlcuqlulardan sonrakı türk hakimiyəti zamanı da fars 

aristokratiyası  aşağı-yuxarı eyni takiki yürütmüş,  şiəliyə özünün 

---