ƏLİMƏrdanbəy topçubaşOV
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 Görünür, yuxarıda xatırlatdığım söhbət öz xalqı və parlamenti qarşısında atdığı addıma bəraət qazandırmaq üçün italyan hökumətinə lazımdır. Lakin ən mühüm olanı budur ki, İtaliya bizim istiqlaliyyət məsələmizin müsbət həll edilməsi baxımından öz üzərinə heç bir təəhhüd götürmür, hətta müstəqilliyə qarşı Denikinin ehtimal olunan çıxışlarının qarşısını almaq üçün də heç bir iş görmək istəmir, Əlbəttə, belə bir vəziyyətdə Valeri hansı bir qəti cavab almağa ümid bəsləmirdi. Digər tərəfdən, biz birbaşa ingilislərin özləri ilə danışıb dəqiqləşdirməliyik: onlar doğrudanmı Qafqazı tərk edirlər? Mən bu mülahizələrlə ingilis Sülh Nümayəndə heyətinin təmsilçisi Ser Malletin yanında oldum. O, Qafqazı tərk etmək qərarına gəldiklərini, lakin yerlərinin italyanların tutacaqlarını bildirdi. həmin dəyişikliklərin səbəbləri barəsində isə heç bir şey demədi. Mallet əlavə etdi ki, hazırda Qafqazda olan hərbi qüvvələr onlara başqa yerdə lazımdır. Onu da bildirdi ki, italyanların gəlişi vəziyyətdə heç bir şey dəyişdirməyəcəkdir, çünki onlar ingilislərin başladıqları və gördükləri işləri davam etdirəcəklər. Mənim Denikinin təcavüzkar hərəkətləri ilə bağlı əndişəmin müqabilində Mallet* dedi ki, Denikin Azərbaycana və Gürcüstana hücum etməyəcəkdir, bu barədə o, İngiltərənin səlahiyyətli nümayəndəsi Vudro tərəfindən müvafiq xəbərdarlıq alıb, Vudro özü isə bu günlərdə Qafqaza yola düşür. Bütün bunları İngiltərənin digər nümayəndəsi, professor Simpson da təsdiq etdi. Keçmiş Rusiya ilə bağlı bütün məsələlər indi ona həvalə olunub. Cənab Simpson özü məni söhbətə dəvət etmişdi. Denikin barəsində bildirdi ki, o, artıq səlahiyyət həddini aşıb və bu məsələdə təəssüf ki, xaricdəki bir sıra silah yoldaşları ona müəyyən mülayimliklə yanaşırlar. Müstəqil Dağlı dövləti qurulmasının mümkünlüyü ehtimalları ilə bağlı isə cənab Simpson bu məsələnin reallığına şübhə ilə yanaşdığını söylədi. İngilis nümayəndələrinin öz silahlı qüvvələrinin Qafqazdan çıxması ilə bağlı yuxarıda xatırlatdığım bəyanatları aydın məsələdir ki, diqqətimizi italyanlarla yaxınlaşma yolları axtarmağa yönəltdi. Digər oxşar təsadüflərdə olduğu kimi bu məsələdə də qarşımızı kəsən Sizdən heç bir xəbər almamağımız idi. Mən yalnız qəzetlərdən bəzi yarımçıq məlumatlarla tanış ola bilmişdim. Tahirovun gəlişini gözləyirdik. O, hələ ayın 7-də Konstantinopoldan çıxacağını bildirmişdi. Lakin indiyə qədər bir xəbər yoxdur. Onun yerinə Xovenov kəlib Tahirovun verdiyi məktub və qəzetləri gətirib. Yuxarıda göstərdiklərimdən başqa italyanlarla münasibətlərimizin qurulmasına İtaliya hökumət kabinəsinin süqutu və Sülh Konfransına yeni italyan Nümayəndə heyətinin təyin edilməsi də mane oldu. İyunun 28-də mənim yanımda olan Valeri də İtaliya hökumətinin Qafqaza qüvvələr köndərməsi ilə bağlı keçirdiyi tərəddüdlərdən bəhs edərkən öz fikirlərini şəraitin qeyri-müəyyənliyi ilə əsaslandırırdı. Əgər bu gəliş baş tutsa, onda əsas motiv, heç şübhəsiz güdülən iqtisadi maraqlardır. Bu güzəşt İtaliyaya çox güman ki, heç bir şey ala bilmədiyi Fium və digər yerlərin əvəzinə kompensasiya kimi verilir. Bütün bunlar hələlik ehtimallardır. Lakin indiki halda həmin məsələlərdə iqtisadi maraqların birinci yerdə durduğuna biz iyulun 7-də dağlıların təşkil etdikləri naharda bir daha inandıq. İtaliyanın Parisdəki səfirliyinin attaşesi qraf Sadino və gürcü nümayəndələri də nahara dəvət olunmuşdular. Fikir mübadiləsindən aydın oldu ki: 1. İtaliya Qafqazda siyasi deyil, yalnız iqtisadi maraqlar güdür. 2. İtaliya Millətlər Cəmiyyətindən Qafqazın idarə olunması üçün mandat alacaq, lakin o, özünün bu hüquqdan yalnız region əhalisinin razılığı ilə istifadə etmək istəyir. 3. İtaliya Qafqazda üç-beş ildən çox qalmayacaq. 4. Bu müddət ərzində Qafqaz respublikaları öz konfederasiyalarını yaradarlar, daha da güclənərlər və o zaman talelərini özləri həll edərlər. Həm də əgər bu müddət ərzində Rusiya Federativ Respublikası yaranarsa, Qafqaz Konfederasiyası Rusiya Federasiyanın tərkibinə daxil ola bilər və onda İtaliya da Qafqazdan gedər. 5. İtaliya nə Denikinlə, nə başqa heç kəslə vuruşmayacaq. 6. Qafqaz öz ordusunu saxlaya bilər. Bu işdə İtaliya da öz tərəfindən ona yardım göstərə bilər. Bizim Nümayəndə heyəti üzvlərinin apardıqları ümumi söhbətlərdən bu və buna bənzər nəticələrə gəlmək mümkündür. Şübhəsiz, həmin söhbətlər şəxsi xarakter daşıyırdı. Lakin deyilənlər İtaliya diplomatlarından birinin fikri kimi maraq doğurur. İngilis təmsilçisinin cavabı ilə əlaqədar qraf Sadinonun (mətndə səhv olaraq "Sabina" şəklində getmişdir - tərc.) və Valerinin fikirləri arasındakı yaxınlığı qeyd etməliyəm. İndi biz italyanlara doğru addım atmalıyıq. Həmin addımları üç Nümayəndə heyəti - gürcülər, dağlılar və biz həmişə birlikdə olmasa da, hər halda ümumi razılıq əsasında atacağıq.
Beləliklə, istəməsək də, şərait yeni istiqamət götürməyə məcbur edir. Buna görə ardıcıl əlaqə saxlamağımız və biri-birimizi məlumatlandırmağımız son dərəcə vacibdir. Mən əvvəllər də bu mühüm şərtin zəruriliyini dönə-dönə vurğulamağı özümə borc bilirdim - sine qua non - həmin şərt atılan addımların qətiliyində və yerlərdəki həqiqi şəraitə uyğunluğunda özünü göstərir. İndi bu zərurət daha kəskin şəkildə hiss olunur. Güman edirəm ki, bundan ötəri vəsaitə qızırqalanmaq lazım deyil. Sizin əlinizin altında adamlar var. Onların içərisindən iki həftədə bir dəfə kuryer göndərmək olardı. Həmin kuryerə gəlmək və geri qayıtmaq üçün Müttəfiq Dövlətlərin təmsilçilərindən müvafiq icazə almaq
22 mümkündür. Burada bizim münasib adamlarımız yoxdur. Ona görə də indiki təsadüfdə olduğu kimi, təsadüfən ələ düşən imkanlardan yararlanmalı oluruq. Bundan əlavə və burada ölkədən çıxış icazəsi almaq həddindən artıq çətindir. Bizim millətdən olan adamlar üçün isə həmin çətinlik qat-qat artıqdır. Başqalarına etibar etmək də təhlükəlidir. Yeganə münasib adam yəqin ki, baron Xovenovdur. Bəlkə də, onun xidmətindən istifadə edəcəyik (lakin bunun da öz "amma" sı var...).
Biz, təbii ki, iyunun 27-də baron Xovenov tərəfindən gətirilən materiallarla tanış olduq. Onların içərisində M. Y. Cəfərovun (xarici işlər naziri - tərç.) "məxfi" qrifi ilə M. Hacınskinin adına göndərdiyi üç zərf də vardır. hər üç zərfdə sonradan da aydın olduğu kimi, yalnız Nümayəndə heyəti ilə bağlı məktublar və sənədlər toplamışdı. Biz onları nümayəndəliyin sənədlərinə əlavə etdik. Şifrəli teleqramın məzmunu, eləcə də Şimali Qafqazda, Dağıstanda, Qarabağda, İrəvan quberniyasında, Qars vilayətində və Axalsıx qəzasında baş verən hadisələrlə bağlı hökumətin rəsmi sənədləri həmin hadisələrlə bağlı əvvəllər də qəzetlərdən bəzi məlumatlar əldə etməyimizə baxmayaraq, bizi çox həyəcanlandırdı. Əlbəttə, müvafiq şəraitdə biz bütün bu məlumatlardan istifadə edəcəyik. Lakin yeni kursun şərtlərinin meydana çıxdığı indiki vaxtda ingilislərin Qarsın və digər əyalətlərin daxili işlərinə və maliyyə məsələlərinə qarışmaları ilə əlaqədar çıxışlar etmək son dərəcə riskli bir addım olardı. Əlbəttə, hər dəfə belə çıxışlara çox diqqətlə yanaşmaq lazımdır və əlbəttə, yenə də mümkün olan hər şeyi etmək bizim borcumuzdur.
Böyük təəssüf hissi ilə deməliyəm ki, göndərilən materiallar arasında Qafqaz Konfederasiyası ilə bağlı məlumata təsadüf etdik. Doğrudur, Azərbaycan nümayəndələrinin konfransla (1919-cu ilin iyununda Transqafqaz respublikaları nümayəndələrinin iştirakı ilə Tiflisdə keçirilən konfrans nəzərdə tutulur - V. Q.) bağlı protokollarını böyük maraqla oxuduq. Lakin nümayəndə, heyətimizin təklifinə necə yanaşıldığı, Konfransın özünün nə işlər gördüyü bizə məlum olmadı. Bu konfrans artıq başa çatıbmı və s. və i. a. Qarşılıqlı münasibətlərimiz baxımından burada bütün bu məlumatlar bizim üçün son dərəcə lazımlıdır. Bu mənada yaxşı məlumat-indi hər şey deməkdir. Misal olaraq, ermənilər ardıcıl şəkildə belə məlumatlar alırlar və həmişə baş verən hadisələrdən xəbərdardırlar. Əgər bizə bu qədər inamsızlıqla yanaşmasaydılar, onların məlumatlarından istifadə etmək olardı. Məsələn, dörd gün bundan əvvəl (6 iyul) Kaçaznuni və Papacanov (erməni Nümayəndə heyətinin üzvləri - tərç.) yanımızda idilər. Sonuncu xəbər verdi ki, iyunun 17-də Şuşada bizimkilərlə ermənilər arasında qanlı toqquşmalar olub. Həqiqətən də olubmu - bilmirəm. Ümumiyyətlə, Qarabağ barəsində heç bir məlumatımız yoxdur. Həmin məsələni isə burada erməni nümayəndələri çox kəskin şəkildə qoyublar və Müttəfiq Dövlətlərin təmsilçilərinin də vəziyyətdən xəbərləri var. Bu gün öyrəndik ki, amerikalıların binagüzarlığı ilə bütün Ermənistan üçün ali komissar təyin olunur. Yeri gəlmişkən, indicə Bammatov (dağlı Nümayəndə heyətinin sədri - tərç.) yanımda idi. Onunla Sülh Konfransı qarşısında bütün Qafqaza vahid ali komissiya göndərilməsi məsələsini qaldırmaq barəsində fikir mübadiləsi etdik. Bu məsələ həm bizim Nümayəndə heyətində, həm də qalan üç Nümayəndə heyəti ilə birlikdə müzakirə olunacaq.
Siyasi xarakterli məsələlərdən başqa iyunun 19-da biz Azərbaycan üçün əsasən amerikanlardan, ola bilsin həm də fransızlardan müxtəlif malların alınması ilə bağlı praktik istiqamətli ciddi addımlar da atmışıq. Bu məsələdə bizə kömək edən şəxslər vardır. İndiyə qədər danışıqları Nümayəndə heyətinin adından M. Hacınski aparıb. Onun xahişi ilə iqtisadi məsələlərlə məşğul olmaq üçün komissiya ayrılıb. Ümid edirik ki, bütün zəruri malları (manufaktura, ayaqqabı və s.) çox ucuz qiymətə alıb Sizə göndərə biləcəyik. Bununla əlaqədar Azərbaycana, iqtisadi, ola bilsin ki, həm də siyasi məsələlərlə maraqlanan xüsusi komissiya gələcək. Amerika yəhudiləri ilə müəyyən əlaqələr var. Onlar ermənilərin apardıqları səs-küylü təbliğatın qarşısını almaq, ilk növbədə isə guya sentyabr ayında baş vermiş kütləvi erməni qırğınları ilə əlaqədar əleyhimizə söylənən ittihamların doğurduğu xoşagəlməz təəssüratı dağıtmaq üçün Amerikaya bir neçə adam göndərməyimizi təkidlə məsləhət görürlər. Ümid edirəm ki, tezliklə Amerika mətbuatında bizim haqqımızda daha səhih məlumatlar yayılacaqdır.
Bir neçə birgə iclas keçirdiyimiz gürcü və dağlı Nümayəndə heyətlərindən başqa biz fars Nümayəndə heyəti ilə də iki dəfə görüşmüşük. 7 nömrəli məlumatda da xəbər verdiyim kimi, bu Nümayəndə heyəti öz Memorandumunda bütün keçmiş Azərbaycan xanlıqları ilə bağlı ərazi iddiası irəli sürmüşdür. Onlar öz Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|