ƏLİMƏrdanbəy topçubaşOV
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
II № 3 18 aprel 1919-cu il
NAZİRLƏR ŞURASININ CƏNAB SƏDRİNƏ
Sabah Ələkbər bəy Topçubaşov buradan ingilis gəmisində yola düşür. O, hökumətin və Azərbaycan Respublikasının Sülh Konfransındakı Nümayəndə heyətinin kuryeri kimi Bakıya geri qayıdır. Sülh Nümayəndə heyətinin buraya - Konstantinopola gəlişindən bəri sayca üçüncü olan rəsmi məlumatı onunla göndərirəm. Birinci məlumat bu il martın 4-5 - də Əlibala Əliyev vasitəsilə həm Nümayəndə heyətinin gördüyü işlərə, həm də xüsusən Azərbaycan Respublikasının Fövqəladə və Səlahiyyətli Naziri kimi mənim fəaliyyətimə dair çoxsaylı sənədlərin və aktların surətləri ilə birlikdə yola salınmışdı. Məlumata, həmçinin fransız və türk dillərində kitab və broşüralar, yenə də həmin dillərdə qəzet komplektləri də əlavə edilmişdi. Göndərilən bütün sənədlərin bölmələr üzrə təsviri hazırlanmış və bunlar da cənab Əliyevlə yola salınmışdır. Nümayəndə heyətinin Parisə getməsi ilə bağlı məsələlərə həsr olunan və martın 6-dan 29-a qədərki vaxtı əhatə edən ikinci məlumat da 17-29 mart tarixli məktub və müvafiq əlavələrlə birlikdə Tuqanov vasitəsilə göndərilmişdir. Təəssüf ki, indiyə qədər əlavələrlə birlikdə bu iki məlumatın Sizin tərəfinizdən alınması barəsində heç bir xəbər yoxdur. Xüsusən də cənab Əliyevlə göndərilən məlumatın alınıb-alınmamağı narahatçılıq doğurur. Çünki yaxın günlərdə buraya gələn R. Hadızadə Batumda cənab Əliyevin xoşagəlməz hadisələrlə qarşılaşdığını və nəticədə göndərdiyimiz məlumatları tam şəkildə və ağzı bağlı halda izə çatdırmaq imkanından məhrum olduğunu söyləmişdi. Bizi son dərəcə pərt vəziyyətə salan bu məsələ təəssüf ki, indiyə qədər aydınlaşdırılmamış və bizə heç bir xəbər çatdırılmamışdır. Həmin bu müddət ərzində Bakıdan buraya bir sıra şəxslər (R. Hadızadə, L. Əmircanov, droqomanlar Dubrovski və Bosyaqanski, Xalq Təminatı Nazirliyinin kontrakentləri Valter Zelenski və Dyakonov) gəlmişlər, lakin onların heç biri cənab Əliyevin və cənab Tuqanovun sağ-salamat qayıtmaları barəsində heç bir məlumat gətirməmişdir. Yalnız R. Y. Hadızadə özü ilə bir neçə şəxsi məktub və bəzi qəzetlər gətirmişdir. Yenə həmin R. Hadızadə Batumdan Mahmud bəy Əfəndiyevdən mənim adıma bir neçə zərf gətirib. Onların içərisindən Sizin 18 fevral tarixli şifrəli məktubunuz da vardır: Nəhayət, Adilxan Ziyadxanovun göndərdiyi 27 fevral tarixli şirələnmiş başqa bir məktub, habelə onun məruzəsinin fransız və rus dillərində olan mətnini Əbdüləli bəy Əmircanov gətirib. Onların kabinetin süqutu (yaxud tərkibində qismən dəyişikliklər edilməsi) barəsində verdikləri xəbərlər dolayısı ilə bu günlərdə Batum qəzetlərində də müəyyən dərəcədə təsdiq olunmaqdadır. Lakin həqiqətən də, yeni kabinet formalaşıbsa, təəssüf ki, onun tərkibi bu günə qədər bizə bəlli deyil. Beləliklə, fevralın sonundan başlayaraq biz yenə dəy Azərbaycandakı vəziyyətdən tam xəbərsizik. Eyni zamanda Fətəli xan Xoyskinin məktubunda vəd olunmuş maddi vəsait və əlavə köməkçi qüvvələrdən də heç bir səs-soraq yoxdur. Yalnız aprelin 6-da mən ingilis komandanlığı vasitəsilə Fətəli xan Xoyskinin 30 mart tarixli teleqramını aldım. Həmin teleqramda o, işlərimizin vəziyyəti ilə maraqlanır və Nümayəndə heyətinin Parisə yola düşmə vaxtını soruşurdu, Ertəsi gün (aprelin 7-də) Nümayəndə heyətinin üzvləri ilə məsləhətləşdikdən sonra mən eyni komandanlıq vasitəsilə aşağıdakı məzmunda cavab teleqramı göndərdim: "Bakı. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə. Nümayəndə heyəti yola düşə bilmir. Parisə getmək üçün Hacınskiyə, Çeyhun bəyə və Məhərrəmova icazə verilir. Mən burada qalmağa məcburam. Digər üzvlər Londona getmək üçün çalışırlar. Yeni adamlar göndərsəniz, onların Parisə getmək icazələrini yerində - Bakıda alınmasına nail olun. Nümayəndə heyətinin sədri Topçubaşov". Bu teleqram Nümayəndə heyətinin indiki vaxt üçün müəyyənləşmiş vəziyyətini əks etdirirdi. Siz artıq cənab Tuqanov vasitəsilə göndərilən məlumatdan fransız Ali Komissarının mənim səfərimin dayandığını bilirsiniz (əlavə №1). Yenə də həmin komissar özünün 29 mart tarixli məktubu ilə bizə bildirmişdir ki, Fransanın Xarici İşlər Nazirliyi Nümayəndə heyətinin tərkibindən heç kimin Parisə getməsinə icazə vermir. Lakin hələ bu xəbər alınmamışdan əvvəl Nümayəndə heyəti Parisə, Sülh Konfransı Sədrinin adına, habelə Fransanın, İngiltərənin, Amerikanın və İtaliyanın dövlət başçılarının adına yaranmış vəziyyətlə əlaqədar qısa məlumat göndərməyi qərara almışdı. Bu məktub martın 21-də hazırlanmış və artıq yola salınmışdır (əlavə №2). General Franşe de Esperonun 29 mart tarixli göstərişinə əsasən mən martın 31-də onun məktubu ilə Fransanın diplomatik nümayəndəsi Diraçın yanında oldum.
14 Aydın oldu ki, üç nəfərə Parisə getmək üçün icazə veriləcəkdir. Fransız Nümayəndəsinin tələbi ilə Nümayəndə heyətinin siyahısı istənilən tərkibdə üçüncü dəfə ona təqdim olundu. Bir neçə gündən sonra adını çəkdiyim fransız Nümayəndəsinin dəftərxanasından şifahi şəkildə bildirdilər ki, Məmməd Həsən Hacınski, Məhəmməd Məhərrəmov və Ceyhunbəy Haçıbəyli Parisə gedə bilərlər. Bununla əlaqədar Nümayəndə heyəti Parisə gedəcək üzvlərin tərkibini bizim özümüz tərəfindən müəyyənləşdirilməməsinin qətiyyən məqsədəuyğun olmadığını Fransa Nümayəndəsinin nəzərinə çatdırmağı zəruri saydı. Müvafiq məzmunlu məktub mənim imzamla aprelin 8-də göndərilmişdir (əlavə № 4). Eyni zamanda Parisə, Sülh Konfransı Sədrinin adına, habelə Fransa, İngiltərə, Amerika və İtaliya hökumətlərinin Baş nazirlərinin adına teleqram göndərilməsi qərara alında və bu qərar aprelin 8-9 - da həyata keçirildi (əlavə №5). Bizim 8 aprel tarixli məktubumuzla əlaqədar (əlavə № 4) aprelin 12-də fransız Nümayəndəsinin məlumatı alınmışdır. Həmin məlumatda yuxarıda adlarını çəkdiyim üç nəfərin Parisə gedə biləcəkləri göstərilir (əlavə №6), Lakin bütövlükdə, mahiyyət etibarı ilə məktubumuz cavabsız qoyulmuşdur. İngilis Nümayəndəsi qarşısında da müvafiq tələblər qaldırılmışdır. O da mənim Londona getməyimin mümkün olmadığını bildirmişdir. Şeyxülislamov və Mirmehdiyevlə əlaqədar isə Londona xəbər verəcəyini vəd etmiş və 3-5 günə cavab çatdıracağını bildirmişdir. Lakin indiyə qədər heç bir cavab almamışıq. Bizim 7 aprel tarixli cavab teleqramımızın (bax-yuxarıda) məzmunu da hadisələrin üzərində qısa şəkildə dayandığım bu gedişi ilə şərh edilir. Sonra necə oldusa adlarını yuxarıda çəkdiyim nümayəndələrlə bütün danışıqlar öz-özünə kəsildi. Nümayəndə heyətimiz yaranmış vəziyyət müzakirə edərək məcburiyyət qarşısında bir neçə yer ayrılmaq qərarı qəbul etdi. Üç nəfərdən – Hacınski, Məhərəmov, Hacıbəylidən-ibarət birinci hissə Parisə, iki nəfərdən - Şeyxülislamov və Mirmehdiyevdən ibarət ikinci hissə Londona gedəcək, mən isə Konstantinopolda fəaliyyət göstərəcəyəm. Qüvvələrin bu şəkildə bölündüyü şəraitdə, aydın məsələdir ki, artıq tam bir Nümayəndə heyətindən danışmağa lüzum qalmır. Ona görə də qərara alındı ki, həmin adamlar daha Nümayəndə heyəti kimi və Nümayəndə heyəti adından deyil, onun ayrı-ayrı üzvləri kimi danışsınlar və hərəkət etsinlər. O da qərara alındı ki, Parisə gedənlər bütün qüvvələrini hər şeydən öncə Nümayəndə heyətinin qalan üzvlərinin də Fransa paytaxtına gəlmələri üçün icazə almağa sərf etməlidirlər. Lakin sonra vəziyyət dəyişildi və indi bizim hamımızın pasportlarımızda, əvvəla, Romaya getmək üçün italyan vizası vardır, bundan əlavə Mirmehdiyev və Şeyxülislamov Marseldən və Parisdən keçmək və bu şəhərlərin hər ikisində dayanmaq hüququ ilə Londona getmək üçün ingilis vizası alıblar. İndi biz hamımız Parisə gedirik, sonra necə hərəkət edəcəyimiz isə orada aydınlaşacaq. Aprelin 21-də, bazar ertəsi Marselə yola düşəcək ingilis gəmisində artıq bizə yer vəd edilib. Güman edirəm ki, bu dəfə doğrudan da yola çıxacağıq və aprelin sonunda artıq Parisdə olacağıq. Əkər mümkün olsa, buradan yola düşdüyümüz günün dəqiq tarixi barəsində Sizə teleqram göndərəcəyəm. İşlərin gedişini gözlənilmədən dəyişən şərait haqqında indidən yazmağa ehtiyac yoxdur. Məlumatı Nümayəndə heyətinin maliyyə baxımından təmin etmək üçün tez və qəti tədbirlər görülməsi vacibliyini bir daha xatırlatmaqla başa çatdırıram. Nümayəndə heyətinin sərəncamında olan maddi vəsait qurtarmaq üzrədir və o, Paris səfərimizi maliyyələşdirməyə çətin ki, çatsın. Doğrudur, Parisdə hələ yanvar ayında göndərilmiş pul köçürməsi var. Lakin Parisdə qalmaq müddətimizin tam qeyri-müəyyənliyi, Nümayəndə heyəti üzvlərinin hissə-hissə müxtəlif yerlərə getmək zərurəti, görünməmiş bahalıq və pulların, xüsusən də rus rublunun dəyərinin (Konstantinopolda bu pulun tədavüldə işlənməsinə ümumiyyətlə icazə verilmir) hədsiz dərəcədə aşağı düşməsi bütün bunlar dərhal Nümayəndə heyətinin sərəncamına müvafiq maddi vəsait verilməsini tələb edir. Həmin vəsait artıq Parisə göndərilmiş pul köçürülməsi də daxil olmaqla, Nümayəndə heyətinə Bakıda ayrılan məbləğdən az olmamalıdır. Pulların hansı yolla göndərilməsinə gəldikdə isə Siz yenə də Bakıdakı ingilis komandanlığının yardımından istifadə etməli olacaqsınız. Aydın məsələdir ki, əgər pulu xüsusi adamla göndərmək mümkün olmasa, bu yolu seçməlisiniz. Ümumiyyətlə, yaxşı olardı ki, Nümayəndə heyətinin Paris səfərinə icazə alınması ilə bağlı bütün məsələlər barəsində həmin komandanlığa məlumat verilsin. Kiminsə Parisə göndərilməsi zərurəti ortaya çıxanda, onun gəlişinin də komandanlıq vasitəsilə təmin edilməsi yerinə düşərdi. Sonda bir daha bildirmək istəyirəm ki, mən yalnız işin faktiki tərəfi haqqında yazmağa məcburam. Məruz qaldığımız bütün hər şeyi meydana çıxaran və izah edən mülahizələrə, səbəblərə və motivlərə toxunmaq istəmirəm...
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|