Elm adamlari elm haqqinda
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm və din
- Elm adamları elm haqqında
Elm və din - 29 - İslamda elmlərə göstərilən ehtiramın bir səbəbi də, İslam dövlətinin könüllü himayədarlığı idi. Gibbin ədəbiy- yat sahəsində yazdıqlarını şərh etsək: «İslamda elmlərin inkişafı, digər ölkələrdən fərqli olaraq, böyük ölçüdə və- zifəlilərin comərdliyinə və himayəsinə bağlı idi. Bu və ya başqa şəhərdə padşahlar və vəzirlər elmə arxa çıxmaqdan həzz aldıqlarına, fayda və etibar gördüklərinə görə bu mə- şəl alovlanmağa davam etdi». İslamda elmin qızıl dövrü, şübhəsiz, orta əsr alimlə- rinin sonuncularından olan İbn Sinanın və onun müasiri, eyni zamanda da yeni əsrin birincilərindən olan İbn Hey- səm ilə əl-Biruninin dövründə yaşanmışdır. İbn Heysəm (Əl-Hazən, 965-1039) dövrünün ən bö- yük alimlərindən biri idi. Apardığı təcrübələrlə optikadakı çətin məsələlərin həllində xüsusi rol oynamışdır. «Bir mü- hitdən keçərkən, işıq selinin daha asan və daha qısa (tez) olan yolu izlədiyini» qeyd etmişdir. Burada, İbn Heysəm əsrlər sonra meydana gələcək Fermanın «ən az zaman» prinsipinin əsasını qoymuşdur. Daha sonralar Nyutonun hərəkət qanunlarının birincisi kimi bilinən ətalət qanununu da İbn Heysəm ortaya qoymuşdur. Rocer Bekonun «Opus majus» əsərinin beşinci fəsli, praktiki olaraq, İbn Heysə- min «Optika»sının bir kopiyasıdır. İbn Sinanın ikinci məşhur müasiri olan əl-Biruni (973-1048) bugünkü Əfqanıstan sərhədləri daxilində yaşayıb yaratmışdır. O, İbn Heysəm kimi təcrübəçi, görüş- lərində altı əsr sonra dünyaya gələcək olan Qaliley qədər müasir və orta əsrlər fikrindən, düşüncəsindən uzaq bir elm adamı idi. Qərb elminin Yunan-İslam elminin mirası olduğu danılmaz bir həqiqətdir. Bununla yanaşı, İslam elminin törəmiş bir elm olduğu, müsəlman elm adamlarının yunan Elm adamları elm haqqında - 30 - nəzəri ənənəsini kor-koranə tətbiq edib, elmi metodlara yeni heç bir şey əlavə etmədiklərini söyləyirlər. Bu səhv hökmdür. Əl-Biruninin Aristotel haqqında söylədiklərinə fikir verək: «Bir çox insanın dərdi (problemi), Aristotelin fikirlərini ifrat dərəcəsinə gətirmələridir. Özləri də, Aris- totelin sadəcə öz qabiliyyətinin imkan verdiyi ölçüdə fikir ortaya atdığını bildikləri halda, onun düşüncələrində heç bir xəta ehtimalının ola bilməyəcəyinə inanırlar». Və ya əl-Biruninin orta əsr xurafatı haqqında söylə- diklərinə nəzər salaq: «İnsanlar (yanvar ayının) altısında dünyanın bütün duzlu sularının şirinləşdiyi bir saatın tapıl- dığına inanırlar. Suda baş verən bütün proseslər yalnızca torpağın xüsusiyyətindən asılı olduğuna görə … bu pro- seslər nizamlı xarakterdədir. Yəni, bu hökm … tamamən əsassızdır. Daimi və səbirli təcrübələr bu hökmün cəfən- giyat olduğunu hər kəsə göstərəcəkdir.» Və nəhayət, əl-Biruni müşahidə üzərində təkidlə du- raraq, coğrafiya haqqında belə yazır: «Hindistan torpaqlarını öz gözlərinizlə görüb, ma- hiyyəti barədə uzun-uzadı fikirləşsəniz və dünyanın hər tə- rəfində, nə qədər dərin qazsanız qazın, qarşınıza çıxan yumru daşlara; dağların ətəklərində, çayların gur axdığı yataqlardakı nəhəng daşlara; dağlardan çox uzaqlarda, çayların sakit axdığı yataqlardakı daha kiçik daşlara; su- ların göllənməyə başladığı deltalarda və dənizə tökülən çay ağzındakı qum dənələri qədər ovxalanmış daşlara diq- qət etsəniz, bütün bunları göz qabağına gətirsəniz, Hindis- tanın vaxtilə bir dəniz olduğunu, zaman keçdikcə suların gətirdiyi daş-torpaqla dolmuş olduğunu düşünməyə baş- layarsınız.» Brifoltun ifadələriylə desək, «yunanlar sistemləşdi- riblər, araşdırma aparıblar və nəzəriyyələr qurublar, ancaq Elm və din - 31 - səbir istəyən ətraflı və uzunmüddətli müşahidə və təcrübi yanaşma kimi şeylər yunan tərzinə yaddır. «Elm» adlan- dırdığımız hadisə, Avropaya ərəblər tərəfindən gətirilən təcrübə, müşahidə və ölçmə metodları nəticəsində doğ- muşdur. (Müasir) elm, İslam mədəniyyətinin dünyaya ən qiymətli hədiyyəsidir…» Bu düşüncələr böyük elm tarixçisi Corc Sarton tə- rəfindən də təkrarlanır: «Orta əsrlərin əsas, ancaq bir o qə- dər də az bilinən nailiyyəti, təcrübə ruhunu oyandırılması- dır ki, bu da hər şeydən əvvəl XII əsrə qədər müsəlman- ların sayəsində oldu». Tarixin tragediyalarından biri də bu müasir ruhun qarşısının alınması olmuşdur. Buna görə də, elm metodo- logiyasında köklü və daimi bir dəyişiklik gətirilməmişdir. Əl-Biruninin və İbn Heysəmin işlərindən yüz il qədər son- ra İslamda elmlərin quruluşu və təşkili bir durğunluq döv- rünə girmişdir. İnsanlıq, təzədən eyni səviyyədəki mükəm- məlliyə, müşahidəyə və təcrübəyə verilən üstünlüyə çat- maq üçün təqribən 500 il daha – Tiho Brahe, Qaliley və müasirlərini gözləməli olacaqdır. İslam dünyasında elmlərin geriləməsi İslam mədəniyyətində elmlər niyə ölmüşdü? 1100- cü illərdə başlayan bu geriləmə başladıqdan haradasa 250 il sonra başa çatmışdır. Heç kim dəqiq olaraq bilmir. Əslində, monqol istila- sının səbəb olduğu dağıntılar kimi xarici faktorlar var. An- caq məncə, İslam mədəniyyətində elmin canlılığını itirmə- si çox daha əvvəl başlamışdı. Və bu, daha çox daxili sə- bəblərin ucbatından olmuşdur. Birincisi, elm təşəbbüsləri- nin öz daxilinə qapanması və təcrid olunması, ikincisi və Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|