Elm və SƏNƏt məCLİSİ 11-20
Yüklə 8,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
61 matik iş aparmışdı. M.ö. 152 (156?) -ci ildə Çin ilə yeni razı- laşmaya əsasən sərhədyanı zonada sərbəst ticarətə, mal müba- diləsinə izin verilmişdi, bu hunların və Çin əməkçilərinin və ta- cirlərinin həmişə arzusunda olduğu bir iş idi (hunlar savaşa çox zaman bunu əldə etmək üçün girirdilər). Bu hal təxminən iyir- mi il davam etdi. Lakin Qyunçen daxili çəkişmələrin qarşısını tam ala bilməmişdi (bəzi hun əsillilərin ona qarşı çıxıb Çinə sı- ğındığı məlumdur). Onun ölümü bu çəkişmələri böyütdü və qüvvələrin xeyli zəifləməsinə səbəb oldu. Bu aralarda Çində uzun sürən U-Di (Vu-ti) hakimiyyəti dövrü başlandı (m.ö. 140- 87). M.ö. 135-ci ildə Çin sarayında olan söhbətdə hunlarla sül- hün savaşdan daha doğru olduğunu sübut etməyə çalışan bir sərkərdənin dediyi sözlər maraqlıdır: “hunlar ən qədim çağlar- dan bəri bizə heç vaxt bağlı olmadılar”. 26 “Hunlar hərbçi və dö- yüşsevən insanlardır. Bir fırtına kimi ortaya çıxar və şimşək kimi qeyb olarlar”. 27 Dövrün digər görkəmli Çinlisi bu fikri təsdiq edir: “Bir çox nəsillərin təcrübələri ilə öyrənildi ki, hunlar hakimiyyət altına alınıb idarə edilə bilməzlər. Axın, qa- rət və geriçəkilmə onların həyatıdır”. 28 Bununla belə Çin ordu- su hun torpaqlarına girməyə, savaşı hun ərazilərinə keçirməyə çalışır və uğur da qazanmağa başlayır, hunların məğlubedil- məzliyini təkzib edirdi. M.ö. 119-120-ci illərdə Qərbdə (Qansuda, daha doğrusu qərbi Qansuda) təzyiqi artıran çinlilər hunları geri çəkilməyə məcbur etdilər, qərb qapısı və ipək yolu Çinin əlinə keçdi. Çin- lilər “hunların sağ qolunu kəsdik” demişdilər. 29 Şimal və Şərq- də isə hunlar ciddi məğlub olmasalar da geri, yəni şimal-qərbə və qərbə çəkilməyə məcbur edildilər. Qobi səhrası Çin və hun dövlətləri arasında sərhəd zolağı oldu. 30 Şimalın soyuq çöl və meşələri hunları cəzb etmir, cənubdan – Çindən isə xeyir gəl- 26 Bahaəddin Ögəl. 1-ci cild, səh. 308 27 Yenə orada, səh. 309 28 Yenə orada, səh. 318 29 Bahaəddin Ögəl. 1-ci cild, səş 353 30 Лев Гумилев. История народа Хунну, стр. 121 62 mirdi. Bu səbəbdən qərbə doğru köç daha düzgün görünürdü. Qərbdə və cənub-qərbdə isə tibetlilər və digər güclü tayfalar ara- sında, İran və Hindistan kimi çoxsaylı xalqı olan dövlətlər içində geniş otlaq sahələr əldə etmək çox çətin idi. Yəqin ki, bu sə- bəblər üzündən get-gedə şimal-qərbə, Ural və İtil çayları hövzə- lərinə maraq artırdı (oraya gedib çıxan dəstələr arxada qalanlara “gəlin, buralar yaxşıdır” xəbəri də göndərə bilərdilər?!). Çinlilər bu dövrdə Orta Asiyaya və Fərqanəyə qədər gə- lib çıxdılar, oradan üzüm çubuqlarını və “atların həvəslə yedi- yi” yonca toxumlarını Çinə gətirdilər. Sonrakı dinc dövr təxmi- nən 15-17 il çəkdi. M.ö. 102-91-ci illər hun-Çin müharibələri dövrüdür (bu müharibələrdə heç-heçələr daha tez-tez rast gəli- nir, hər iki tərəfdə qüvvələr zəifləyirdi). Hunlar arasında tibbi müalicə barədə bir fakt diqqətə- layiqdir. Öz şərəfini yüksək tutan Çin elçisi Hun çanyunun qəbulunda özünü bıçaqla vurmuş, onu qan bürümüşdü (bu m.ö.100 və ya 99-cu ildə baş vermişdi). Ölümcül vəziyyətdə olan elçini hun həkim qorlu od doldurulmuş çüxur üzərində uzadıb müalicəsinə başlamış, onu ölümdən xilas etmişdi. 31 Hunların çinlilərlə daima yazışdıqları çin səlnamələrin- 31 Bahaəddin Ögəl. 2-ci cild, səh. 33 63 də öz əksini tapmışdır, bir çox yazışmaların mətni o dövrü ya- zıya alan tarixçilərin əsərləri və ya məmurların hesabatları nəticəsində zamanımıza qədər gəlib çıxmışdır. Yəqin ki, bu məktublaşma çincə və çin yazısı ilə aparılıb. Çin qaynaqlarında hunlar düşmən və barbar kimi öz “layiqli” qiymətini almışdır, lakin eyni zamanda çinlilər hun- ları barbarların içində ən mədəni xalq kimi qəbul etmişlər. Çin mədəniyyəti ilə yaxın təmasda olan, Çində böyümüş, oxu- muş və tərbiyə almış hunlar, eləcə də bəzi çinlilər (hun çanyu- ları və digər hun böyüklərinin evləndikləri çinli xanımlar, kö- nüllü hunlar tərəfə keçənlər və əsirlər) hun cəmiyyəti və mədə- niyyəti ilə Çin mədəniyyəti arasında yaxınlığa öz töhfələrini verirdilər. Arxeoloji qazıntılar hunların həm Çin, həm də Qərb (Orta Asiya, İran və onlar vasitəsi ilə Roma) mədəniyyəti ilə tanış olduqlarını göstərir. 32 245-250-ci illər arası Kambocada olmuş Çin səfirliyi işçisinin Funan dövləti haqqında verdiyi məlumatın bir məqamı böyük maraq doğurur 33 : “Onların (Kambocalıların-H.İ.) yazıları hun yazılarını xatırladır”. Fu- nanların Hind hərfləri ilə yazdıqları da nəzərə alınsa, hunların Çin yazısından fərqli bir yazıya sahib olduqları ehtimalı mey- dana çıxır (biz bu məlumatı təsdiqləyən digər qaynaqla tanış deyilik). M.ö 2-ci əsr və m.s. 2-ci əsr arasındakı dövrə aid qa- yaüstü hun-syanbi yazıları aşkar edilmiş, lakin hələ oxunma- mışdır. Ulan-Batordan şimalda Selenqa çayı sahilində Noin- Ula`da hun dövrünə aid türk runik (mixi) yazılarına oxşayan yazılar aşkar edilmişdir. Hunlar yazda öz əcdadlarına, göyə, yerə və ruhlara qurban kəsirdilər. Sonralar aradan qalxsa da, bir zamanlar insan qurban kəsildiyi də güman olunur. “Göy və Yerdən doğulmuş, Günəş və Ayın ayaq üstə qaldırdığı” çanyu səhər doğan günəşə, axşam isə aya baş əyirdi. 34 32 История Сибири. Том первый. стр. 227-265 və Лев Гумилев. История народа Хунну kitablarındakı ekskurslar 33 Гумилев. История народа Хунну. Издательство Люкс, Москва, 2004; стр.108 34 Yenə orada, səh. 109-110 Yüklə 8,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|