Elm və SƏNƏt məCLİSİ 11-20
Yüklə 8,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 “böyük saklar” olduğunu deyirlər. Sarmatların da ümumi ad ol- duğu fikri hakimdir. Adətləri Rusiyanın cənubunda yaşayan is- kitlərə (skiflərə) bənzəyirdi. Mao-Dun həmçinin şimalda yaşa- yan tayfaları da özünə tabe etdi. Şimal tayfaları içində əsas yeri tutan tinqlinq (dinqlinq) tayfalarını bir çox tarixçilər türk teles və doqquz oğuz tayfalarının əcdadları hesab edirlər. 14 Hunların şimali-İran dilli hesab olunan Yüecilər üzərin- də qələbəsi Orta Asiya və Sibirdə türk ünsürlərinin güclənmə- sinin mühüm mərhələsi hesab olunur. Sonralar hunların və türklərin Avropaya doğru arasıkəsilməyən böyük axınları nəti- cısində Qafqaz, Xəzər və Qara dənizin şimalında da İran ün- sürləri zəiflədi, türkləşmə gücləndi. Bu məsələlərdə antropo- loji araşdırmalar ciddi söz sahibi ola bilmir; tarixçi, arxeoloq və genetiklər qədim türk və proto-türklərin öz vətənlərində qa- rışıq antropoloji tiplərə malik olduğunu söyləyirlər (avropa- tipli və monqoloid). Başqa sözlə desək, türklərin qərbə doğru axınları yalnız monqoloidlərin Avropaya yayılması kimi başa düşülməməlidir (?!). Mao-Dun zamanında hunlar bugünkü Monqolustanı hər tərəfdən əhatə edən geniş ərazilərdə hökmranlıq etmiş, Çin döv- ləti böyük təhlükə ilə üz-üzə dayanmışdı. Çin qaynaqlarına görə “Hunların soylu kişiləri və böyük məmurlarının hamısı ona birləşdilər. Mao-Duna bir müdrik kimi ehtiram hiss edib hörmət göstərdilər” 15 M.ö. 204-cü (205-ci-Q?) ildə hunlar Ordosu geri aldılar. Ordos və ətrafdakı dağlar hunların ov, istirahət və sığın- ma yeri idi. “Sərhədyanında yaşayan qocalar söyləyirdilər ki, hunlar İnşan dağ silsiləsini itirdikdən sonra onun yanından ke- çərkən göz yaşlarını saxlaya bilmirdilər”. 16 Çin qaynaqları hunla- rın gücünü, dövlət varlığını qəbul edir, onları kiçiltmirdilər. Mao-Dunun 26 savaşa girdiyini və hamısını qələbə ilə başa vur- duğunu qeyd edirlər (çinlilərlə savaşlar da daxil olmaqla). 14 Yenə orada, səh. 214-5 15 Yenə orada, səh. 207. 16 Гумилев. История народа Хунну. Издательство Люкс, Москва, 2004; стр. 674 56 Bu, Çin hökmdarı olan Göylərin oğlunun Göyün altında yerləşən bütün xalqlar üzərində hakimiyyəti konsepsiyası ilə düz gəlmirdi; lakin çox az hallarda Çin diplomatiyası “iki döv- lət” prinsipini qəbul etməyə məcbur olmuşdular (Bunda hunlar birinci idi). “Bizim iki dövlətimizin xalqları sanki bir ailənin uşaqlarıdırlar”. Və ya Sıma Tsyana görə “hunlar çox gücləndi- lər, şimaldakı bütün barbarları fəth etdilər, cənubda isə Mərkəzi dövlətlə yanaşı dövlət (di-qo) hesab edilirdilər”. 17 Öz qızını Mao-Duna ərə verərsə bunun faydalı olacağını İmperatora belə izah etmişdilər: “Həyatda ikən Mao-Dun, təbii ki, olacaq, onun ölümündən sonra nəvən çanyu olacaq. Harada görünüb ki, nəvə öz babasının əleyhinə çıxsın?”. 18 (Qeyd edək ki, Mao-Duna İm- perator qızı adı ilə başqa Çin qızı göndərilmişdi). Mao-Dun ilə İmperator arasında “qayınata-yeznə/kürəkən” deyil, “böyük qar- daş-kiçik qardaş” münasibəti-müqaviləsi müəyyən olunmuşdu. Bunun m.ö. 197-ci ildə baş verdiyi ehtimal olunur. Görünür ki, İmperatorun ölümündən sonra hunların – kiçik qardaş ölən bö- yük qardaşın arvadı ilə evlənə bilər – qaydasını nəzərə alan və hun dövlətinin iddialarını ortaya qoyan Mao-Dun İmperatorun dul avadına evlənmək təklif etmişdi (m.ö.192-ci ildə, İmperator m.ö.195-ci ildə ölmüşdü). Hunlar çöllərdə köçəri həyat sürən, heyvandarlıqla məş- ğul olan, ticarətə ehtiyacı olan bir xalq kimi ətrafdakılarla sa- vaşmağa, bir növ öz varlıqlarını qorumağa məcbur idilər; say- ları artdıqca otlaq yerlərə, ərzaqa tələbat da artır, bunları əldə etmək lazım gəlirdi. Dörd min kilometrə yaxın (altı min, hətta on min deyən- lər də var) uzunluğu olan Böyük Çin səddini çinlilər məhz hun- ların hücumlarının qarşısını almaq məqsədi ilə çəkmişdilər (bu səddin tarixi daha qədimdir, sadəcə söylədiyimiz dövr işlər sü- rətlənmiş və sistem halına gəlmişdi). Təbii ki, hunlar da Çinin 17 М.В.Крючков, В.В.Малявин, М.В.Софронов. Китайский этнос в средние века (7-12 вв.). “Наука”, Москва, 1980. 106, стр. 255 18 Yenə orada, səh. 257 57 simasında eyni böyük təhlükəyə məruz qalmışdılar. Bu zaman, təqribən m.ö. 177-ci ildə hunlar öz barışmaz düşmənlərini- yueçjiləri məğlub edə bilmişdilər. N. Ya. Biçurindən (1777- 1853) başlayaraq bəzi, xüsusilə türkəsilli tarixçi və folklorşü- naslar (Mirzə Kazım bəy, Ziya Gökalp,...) Mao-Dunun əfsanə- vi Oğuz xaqan/xan olması fikrini irəli sürdülər (bu fikir, maraq- lı olsa da, ciddi rasional əsasa dayanmır). Təsərrüfat, savaş, idarəetmə Hunlar əsasən iri və xırdabuynuzlu heyvan, at, dəvə, qa- tır, eşşək saxlayır, heyvan əti və süd məhsulları ilə qidalanır, onların dərisindən, yun və xəzdən hazırlanmış paltar geyinir, evlərini keçə və başqa xalçalarla bəzəyirdilər. Varlılar yun, ipək və pambıqdan hazırlanmış (Çindən və digər yerlərdən gə- tirilmiş) bahalı parça-paltar geyinir, qızıl-gümüş zərgərlik mə- mulatlarından istifadə edirdilər. Çin ilə qonşuluq hunlara düyü yeməkləri və şərabı da sevdirmişdi. Dinc dövrlərdə sərhədyanı məntəqələrdə fəaliyyət göstərən bazarlarda hunlar çinlilərlə alış-veriş edirdilər. Əsas məşğuliyyətləri heyvandarlıq olsa da, əkinçilik də onlara yad deyildi. Darı zəmiləri vardı, dəmir oraq, çuqundan tökmə xış ağzı və digər alətlərdən istifadə edirdilər. Hunların mis və dəmir yataqlarını işlətdikləri, mis və tunc is- tehsalı ilə, dulusçuluqla məşğul olduqları məlumdur. Hunlar arasında oturaq həyat keçirənlər də vardı, keçə yurta əsas yaşa- yış vasitəsi olsa da, ağac, gil və çiy kərpicdən də ev tikərdilər. Çin qaynaqları hunların libaslarını sağdan sola doğru düymələ- diklərini yazırdı (sonralar göytürklərdə, yəni türk xaqanlığında olduğu kimi!), çinlilər isə soldan sağa düymələyirdilər. 19 Savaş hunların həm özünümüdafiəsi, həm də iqtisadiya- tında əsas rol oynayan vasitə idi. Çin ilə savaşda qazanılan uğur “sülh və qohumluq” müqavilələri ilə nəticələnir, “hədiy- yə” şəklində bac-xəracla müşaiyət olunurdu. Hərbi əsirlər, elə- 19 Bahaəddin Ögəl. 1-ci cild, səh. 147 Yüklə 8,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|