Elm və SƏNƏt məCLİSİ 11-20
Yüklə 8,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Süqut
79 da sadə hun kimi yaşayırdı, hun böyükləri yeməkdə qızıl və gü- müş qaşıq və boşqablar işlətdiyi halda Attila taxta qaşıq və boşqabdan istifadə edərdi. Qılıncı, paltarı, ayaqqabıları da di- gərlərindən fərqli olaraq bəzəkli deyil, sadə idi; lakin o, təmiz geyinməsi ilə diqqət çəkərdi. Çox ciddi idi, sifəti gülməzdi. O, şamanlara (“kam”lara) çox inanırdı. Bu inanc, deyilənə görə, onun Qalliyada Troyes yaxınlığındakı Mauriacum (bunu Cata- launum hesab edənlər də var) savaşında (451) və Romanın fət- hi məsələsində tam gücünü toplamasına və düşündüyünü həya- ta keçirməsinə mane olmuşdu (şamanlar Attilanın uğur qazan- mayacağını irəlicədən gördüklərini demişdilər). O, görünür ki, qərbi qot kralı Alarixin qədərini-Romanı fəth edib öldüyünü təkrar edə biləçəyindən ehtiyat etmişdi. 79 Attila ona boyun əyən və sadiq qalan xalqlara öz kral- larını seçmək imkanı verir, lakin sadiqliyi qorumağı və verilən sözün üstündə durmağı tələb edirdi. Akatsirlərin (ağacərlər, ağaçərilər) hunlarla ittifaq qurmuş başçılarından olan Kuridax (Qurudağ?) şübhəli fikirlərə düşəndə Attila böyük oğlu Ellakı onlara (və ümumiyyətlə, şərqi hun ərazilərinə) başçı təyin etdi. Attila ona tabe olan qotların qaçıb Bizansa sığınmasını xəyanət hesab edərək onların geri verilməsi tələbini belə ifadə etmişdi: “Öz kölələrimin mənə qarşı savaşmasına göz yumacağımımı düşünürsünüz?” O, hunlara vergi ödəməli olan Bizans impe- ratoru Theodosiusa məktubunda öz atası Muncuğun soyunu qo- ruduğunu, imperatorun isə atasının soyunu qorumağı bacarma- dığını qeyd etmiş və “Theodosius Attilaya vergi ödəməyi qəbul edərək kölə halına gəlmişdir” yazmışdı. 80 Süqut 453-cü ildə Burqundiya gözəli İldiko ilə evlənən Attila toy gecəsi öldü (başqa bir varianta görə bu ölüm Romalıların qəsdi nəticəsində baş verdi). Hun imperiyası Attiladan sonra 79 Hunlar ve Tanrının Kırbacı Attila. Hazırlayan Gyula Nemeth.YKY, İstanbul, 1996. səh. 81,82–Peter Vaczy 80 Hunlar ve Tanrının Kırbacı Attila. Hazırlayan Gyula Nemeth.YKY, İstanbul, 1996. səh. 71 –Peter Vaczy 80 qısa zamanda dağıldı. Hun birliyindəki xalqlar baş qaldırdılar. Hunlar 454-cü ildə üsyan edən qepidlərə qarşı savaşı uduzdu- lar, Atillanın böyük oğlu Ellak savaşda öldürüldü. Denqizik və İrnəkin başçılıq etdikləri hunlar Qara dənizin şimalına doğru çəkildilər (onların ordusunda türk adları olan bittiqur, ulçinzur və anqisçirlər tayfaları da vardı?!). Şərqi qotlar da hunları tərk edib Roma ilə ittifaqa girdilər. Denqizik qərbə, İrnık şərqə yer- ləşdilər. Hunların Bizansla barışmaq üçün göndərdiyi elçilər çox güman ki, 465-466-cı illərə təsadüf etmişdi. “Qədim ənə- nəyə uyğun olaraq” Dunay yaxınlığında bazarların açılması is- tənilirdi. İmperator “mənə tabe olun” şərtini qoydu, barış əldə edilmədi. Romalılara qoşulan hun tanınmışları arasında Çelça- lın/Chelchal`ın adı çəkilir. 5-ci əsrin ikinci yarısında Qərbi Sibirdə yaşayan və avar- lar tərəfindən sıxışdırılan sabir tayfaları qərbə hərəkət edib sa- raqur (saroğuz, yəni ağ və ya uca oğuz) və digərlərini (onuqur, yəni on oğuz kimilərini), onlar üsə öz növbəsində hunların bir qolu olan akatsirləri (ağacərləri) 466-467-ci illərdə məğlub et- dilər (Don çayının şərqinin hunların əlindən çıxması ilə onlar daha da zəiflədilər). İrnək öz adamları ilə Romanın himayəsi altına girdi. Bizans torpağına girib sülh əldə etmək istəyən Denqizik buna nail olmadı və qürurunu da sındırıb tam boyun əymək istəmədi. Denqizik 469-cu ildə məğlub oldu, onun nizə- nin ucuna taxılmış başını Konstantinopol küçələrində gəzdirdi- lər. Hunların əraziləri demək olar ki, Dunay çayına qədər Bi- zansla ittifaq quran və bulqar adlanan oğuz türklərinin əlinə keç- di. (yəqin ki, hunlar özləri də, ən azı bir hissəsi həmin türklərin idarəsi altına keçdilər). Hun kimliyi Dilçilər bulqarların çuvaş dili kimi “r” qrupuna, digər türklərin (hunların?!) isə “z” qrupuna daxil olduğunu təsbit et- mişlər. Bulqarlar özlərini hun, Attila və İrnəyin davamçıları he- sab edirdilər. Bulqarlar və sabirləri bir sıra hallarda özləri və 81 başqaları hun adlandırırdılar (?!). Hunların dili haqqında elmdə çox mübahisələr olmuş, ağ- la gələ bilən hər variantın müdafiəçiləri tapılmışdır; bu barədə mütəxəssislərin məqalələrindən ibarət iki toplu 81 , 82 təsəvvür ya- rada bilər. Bu alimlər içində özünü “hun dilinin türk dili istisna olmaqla dünyanın çox dilləri ilə əlaqəsi ola bilər” tezisini müda- fiə etməyə həsr edənlər də olub. G.Doerfer böyük inadla məlum dillərin, o cümlədən qədim türkcənin Avropa hunlarının dili olmadığını, bu dilin ölü dil olduğunu isbat etməyə çalışır. 83 Digər sual isə Çinin çimalında yaşayan hunlar (hunnu, syunnu...) ilə Attilanın hunları arasında etnik əlaqənin, yaxın- lığın olub-olmasıdır. Tarixçilərin əksəriyyətinin ikinci suala cavabları eynidir və ya bir-birinə yaxındır. Məsələnin məğzi, bir qədər yuxarıda qısaca qeyd edilmişdi. Çinin çimalında yaşayan hunlar Avro- paya doğru uzun bir yol keçmiş, bu yolda rast gəldikləri bir sıra tayfa və xalqları da, xüsusilə də qot tayfalarının bir qısmini öz dəstələrinə qatmışlar, müəyyən etnik transformasiyaların baş verməsi də istisna olunmur (hərçənd ki, belə transformasiyala- rın təbiəti mürəkkəb və qaranlıq olaraq qalır). Lakin bu konqlo- meratda hunlar (daha dəqiq deyilsə, türkdilli hunlar!) öz dil və kimliklərini və aparıcı-mərkəzi rollarını qorumuşlar. Çin hunları və Avropa hunları eyni deyil, amma güclü eyni hissəyə - hunları birləşdirən türk (proto-türk) dilli mərkəzə malikdirlər (bu eyni hissəni “xalis” hunlar, yəni Çindən yola çı- xan hunlar və onların övladları hesab etmək təbii görünür). Otto Mençen-Helfen “Asiya və Avropa hunlarının eyni dildə danışmasının isbatı yoxdur” deyir. Əslində onların hər ikisi çox müxtəlif dillərdə danışan ünsürlərdən təşkil olunmuş- 81 Зарубежная Тюркология. Выпуск 1. Древние тюркские языки и литературы. “Наука”, Москва, 1986. стр.29,30 82 Hunlar ve Tanrının Kırbacı Attila. Hazırlayan Gyula Nemeth.YKY, İstanbul, 1996. səh. 81,82–Peter Vaczy 83 Зарубежная Тюркология. Выпуск 1. Древние тюркские языки и литературы. “Наука”, Москва, 1986. стр.71-134 Yüklə 8,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|