Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 uyğunlaşdırmağa çalışmışlar. Bu dövrdə Azərbaycanın əraziləri vilayətlərə və əyalətlərə, yaxud bəylərbəylik və sancaqlıqlara bölünmüşdü [4, s. 23]. 1727-ci ilə aid “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə Naxçıvan sancağına aid olan nahiyələr sırasında 14 nahiyənin - Naxçıvan, Əlincə, Sair-Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvaziyi-Xatın, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürgüt, Sisyan, Dərələyəz nahiyyələrininin adı çəkilmişdir. 1728-ci ilə aid “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə də Naxçıvan sancağının tərkibində məhz bu nahiyələrin adı qeyd edilmişdir [5, s.9]. I Osmanlı idarəçiliyi dövrü ilə (1587-1603) müqayisə etdiyimiz zaman görürük ki, XVIII əsrdə Naxçıvan sancağının tərkibində Ağcaqala, Bazarçayı, Şərur, Zar, Zəbil, Culfa adlı nahiyyələr olmamışdır. Əvəzində isə bu dövrdə sancaqlığın inzibati ərazi bölgüsündə Sair-Məvazi, Qışlağat və Dərələyəz nahiyələrinin adına rast gəlirik. Apardığımız müqayisələr göstərir ki, II Osmanlı idarəçiliyinin ilk dövründə Naxçıvan sancağı ilə yanaşı Ordubad sancağı da yaradılmış və bu sancaqlıq yalnız iki il – 1724-1726-cı illərdə mövcud olmuşdur. Bu dövrdə Zar, Zəbil, Şərur nahiyələri Naxçıvan sancaqlığının tərkibindən çıxarılaraq İrəvan sancağına verilmişdir. Eyni zamanda Culfa, Bazarçayı və Ağcaqala nahiyələri ləğv edilmiş, Sair-Məvazi, Qışlağat və Dərələyəz adlı yeni nahiyələr yaradılmışdır [4, s.11]. Apardığımız kartoqrafik hesablamalara əsasən deyə bilərik ki, II Osmanlı idarəçiliyi dövründə Naxçıvan sancağının ərazisi 8077 km 2 -dən artıq idi. Dövrün mənbələrində Naxçıvan şəhər kimi, Ordubad qəsəbə kimi, Culfa, Əylis, Kırna, Qarabağlar və Astabad kənd kimi xatırlanmışdır. XIV əsrdə alman səyyahı İ.Şiltberqerin şəhər və ya qəsəbə kimi xatırladığı Kırnanın adı “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə Kirnə kəndi kimi qeyd edilmişdir [4, s. 95]. Qarabağlar bu dövrün Osmanlı mənbələrində Qarabağ kəndi kimi qeydə alınmışdır. XIV əsrdə bölgənin əsas şəhərlərindən olmuş Astabad şəhəri haqqında 1727-ci ilə aid “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə Yəzdabad kəndi kimi bəhs edilir. Buranın keçmişdə şəhər olduğunu sübut edən amil 1727-ci ilə aid olan “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə bu kəndin əhalisinin şəhərlərdə olduğu kimi məhəllələr üzrə təsvirinin verilməsidir [4, s. 157-159]. Burada şəhərlərə aid digər bir xüsusiyyət isə müxtəlif sexlərin (dəyirman, bəzirxana, boyaqxana və şamxana) fəaliyyət göstərməsi idi. 1727-ci ilə aid olan “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə Ordubad qəsəbə kimi xatırlanmışdır. XVII əsr coğrafiyaşünası və təzkirəçisi Məhəmməd Mufid Yəzdi də Ordubadı qəsəbə kimi xatırlamışdır [6, s.19]. Məlumdur ki, 1736-cı ildə Nadir şah hakimiyyətə gəldikdən sonra dövlətin inzibati quruluşunda ciddi dəyişikliklər edilmiş və son Səfəvilər dövründə həyata keçirilməsi planlaşdırılan bir sıra inzibati islahatlar reallaşdırılmışdır. Əvvəllər, Naxçıvanın tabeliyində olduğu Çuxursəd bəylərbəyliyi də daxil olmaqla, Azərbaycan ərazisindəki 4 bəylərbəyliyin ləğv edilərək vahid Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibində birləşdirilməsi prosesi məhz Nadir şahın hakimiyyəti dövründə başa çatdırılmışdır. Bəylərbəyliklərin birləşdirilməsindən bəhs edən əksər müəlliflər, Nadir şahın bəylərbəylik- ləri ləğv etdikdən sonra bütün bəylərbəylikləri Azərbaycan bəylərbəyliyi tərkibində birləşdirdiyini yazırlar. Bu barədə müəlliflər Nadir şahın tacqoyma mərasimində iştirak etmiş katalikos Abram Kreatsidən iqtibas gətirirlər: “Nadir şah öz qardaşını rəis və sərdar, yəni Azərbaycan sərəskəri təyin etdi. Naxçıvanı, Şirvanı, bütün Ararat vilayətini, Gürcüstanın idarəsini qardaşına tapşırmaqla onu bəylərbəyi kimi bütün digər xanların başçısı təyin etdi” [7, s.77]. Apardığımız müqayisəli təhlillər isə sübut edir ki, birləşdirmə prosesi mərhələli şəkildə həyata keçirilmişdir. Birinci mərhələdə Gəncə, Tiflis, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan və Şirvan əraziləri mərkəzi Gəncə olan vahid vilayətdə birləşdirilmiş, ikinci mərhələdə isə tam mərkəzləşdirmə prosesi başa çatdırılmış və mərkəzi Təbriz olan Azərbaycan vilayəti yaradılmışdır. XIX əsr tarixçisi Mir Mehdi Xəzaninin “Kitabi-tarixi- Qarabağ” əsərindən gətirdiyimiz aşağıdakı sitat da bunu sübut edir: “Bəd öz an ki, Nadir şah Gəncə və Tiflis və Qarabağ və İrəvan və Naxçıvan və Şirvanatı Rum əhlinin qanunlarını təsəllüblərindən çıxarıb öz təsərrüfünə götürdü. Bir qəlil müddətdə bu vilayətlər Gəncə hakiminə baxdılar. Amma sonra Azərbaycan bəylərbəyisinə tabe oldular” [48 s.118]. Əfşar idarəçiliyi dövründə Naxçıvan mənbələrdə iki cür “ölkə” və “tümən” kimi qeyd edilmişdir [3, s. 6]. M.Xəzaninin əsərində verdiyi məlumatlar sübut edir ki, Azərbaycan bəylərbəyliyi yaradılarkən 78 Naxçıvan ölkəsi Çuxursədə tabe olan bir ərazi kimi deyil, müstəqil bir hakimlik kimi bu vahidə daxil edilmişdir. Təsadüfi deyil ki¸ dövrün salnaməçilərindən biri A.Kreatsi də Nadir şah Əfşarın dövründə İrəvan əyalətinin mahallarından bəhs edərkən yalnız 9 mahalın – İrəvan, Körpü, Qırхbulaq, Şuragel, İğdır, Gərni, Abaran, Şirakavan və Göyçənin adını çəkmişdir [9, s. 724]. Deməli, bəhs olunan dövrdə Naxçıvan ayrıca bir hakimlik olmuşdur. Əfşarların idarəçiliyi dövründə Naxçıvan, Ordubad və Qafan mahalları ilə yanaşı daha iki mahal Sisyan və Tatef də Naxçıvan ölkəsinin tabeliyində olmuşdur. Mirzə Yusif Qarabağinin “Tarixi-safi” əsərində verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, bu mahallar yalnız XVIII əsrin 50-ci illərində Qarabağ xanlığına qatılmışdır [8, s. 19]. Beləliklə, apardığımız təhlil və ümumiləşdirmələrə əsasən söyləyə bilərik ki, Əfşarların idarəçiliyi dövründə Naxçıvan ölkəsinin tərkibinə 11 mahal daxil olmuşdur. Bunlar Naxçıvan, Ordubad, Mehri, Qapan, Sisyan, Tatef, Şərur, Dərələyəz, Xok (Qarabağ), Əlincə, Sədərək mahalları idi. Bu sərhədlər çərçivəsində götürdükdə, Naxçıvan ölkəsinin ərazisi qeyd olunan dövrdə 12 min 389 km 7 -ə yaxın olmuşdur. Mənbələrdə Əfşar idarəçiliyi dövründə Naxçıvan ölkəsinin ərazisində üç əsas şəhərin – Naxçıvan, Ordubad və Əylisin adı xatırlanır. Lakin təəssüf ki, Nadir şah bəzən ən qəddar və dağıdıcı tədbirlər həyata keçirməyə məcbur olmuşdur. Şəksiz ki, bu baxımdan Əfşarlar dövrünü Naxçıvan şəhərinin tarixində ən böyük tənəzzül dövrlərindən biri kimi xarakterizə edə bilərik. Rusiya Dövlət Qədim Sənədlər (Aktlar) Arxivində 1406 saylı fondda saxlanılan A.P.Yermolovun qeydlərindən bu fikirləri oxuyuruq: “Tayfadaxili müharibələr və Nadir şahın ordusunun yürüşləri bu zavallı torpaqları viranəyə çevirib, bu qəsbkarın hər bir addımı xalqına fəlakət gətirib. ...“Nəqşicahan” artıq öz qədim möhtəşəmliyini xatırlatmır, zira burada xarabalıqlardan və gözəl bağlardan savayı heç nə görünmür” [10, s. 255, 258]. Bəhs etdiyimiz dövrdə bölgənin əsas şəhərlərindən biri Ordubad şəhəri idi. AMEA-nın müxbir üzvü F.Səfərlinin fikrincə Ordubad şəhərində qeydə alınan və Nadir şahın Hindistana yürüşü xatırlanan bir epiqrafik sənəd – kitabə Naxçıvan bölgəsinin Əfşarlar dövlətinin tərkibində olmasını təsdiq edən çox mühüm qaynaqdır [11, s. 318]. Bu dövrdə bölgənin əsas şəhərlərindən biri də Əylis şəhəri olmuşdur. Şopen, Sısoyev və digər müəlliflərin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, XVIII əsrin 40-50-ci illərində Əylisdə 2000 ailə yaşamışdır [12, s. 159]. Tarixçi M.Quliyev apardığı tədqiqatların nəticəsi olaraq göstərmişdir ki, hətta xanlığın yarandığı dövrə qədər Naxçıvan və Ordubadla yanaşı Əylis də şəhər kimi varlığını qorumuş, yalnız 1752-ci ildə Azad xan Əfqanlının hücumu nəticəsində dağıdılmışdır [13, s.3]. Tarixçi S.Budaqova da Əylisin XVIII əsrin ortalarına qədər şəhər kimi varlığını qoruyub saxladığını, 1751-1752-ci illərdə Azərbaycanın cənub vilayətlərində hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Azad xanın Kartli-Kaxetiya çarlığına hücum edərkən yolüstü Əylis şəhərini mühasirəyə alaraq yerlə yeksan etdiyini yazmışdır [14, s.59] Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində (indiki - Azərbaycan Milli Arxivi) saxlanılan Ordubad dairəsinin Əylis mahalının 1831-ci ilə aid kameral siyahısında da 1752-ci ildə Əylisin Azad xan tərəfindən dağıdılması faktı öz əksini tapmışdır. Quberniya katibi Vladimr Zalotniki tərəfindən tərtib edilmiş sənəddə Yuxarı Əylisin tarixi ilə bağlı ilk cümlə belədir: “Hələ keçən əsrdə Yuxarı Əylis tanınmış bir şəhər idi” [15, v.6]. Sənəddən həmçinin o da aydın olur ki, Azad xana qarşı əylislilərin müqaviməti onunla nəticələnmişdi ki, xan şəhəri ələ keçirdikdən sonra əhalinin əksəriyyətini qırmışdır. Naxçıvan xanlığının yarandığı ilk dövrlərdə bölgənin tarixi-coğrafiyası da xüsusi tədqiqatlar tələb edən məsələlərdəndir. Naxçıvan xanlığı yarandığı dövrdə şimaldan və şimal-qərbdən İrəvan, şimal- şərqdən Qarabağ, cənub-şərqdən Qaradağ, cənubdan və cənub-qərbdən Təbriz, Xoy və Maku xanlıqları ilə həmsərhəd olmuşdur [16, s.22]. Rus müəllifi S.D.Burnaşev Naxçıvan xanlığının sərhədlərini təsvir edərkən yazırdı: “O, şimaldan İrəvan xanlığı ilə, şərqdən Qarabağla, cənub-şərqdən Təbriz və Xoy xanlıqları ilə həmsərhəd idi” [17, s.112]. Tədqiqatçı E.Qarayevin də qeyd etdiyi kimi, S.D.Burnaşev sərhədləri göstərərkən qeyri-dəqiqliyə yol vermişdir. Əslində Naxçıvan xanlığı qərbdən Maku xanlığı, cənub-şərqdən isə Qaradağ xanlığı ilə həmsərhəd olmuşdur [17, s.112]. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, xanlıqlar dövrünün tədqiqi ilə məşğul olmuş bir çox tarixçilər Naxçıvan xanlığının İrəvan xanlığı ilə qərb sərhədinin bugünkü Kəngərli rayonunun Qıvraq qəsəbəsinin qərbindən keçdiyini yazırlar. Lakin Gürcüstan Milli Arxivində saxlanılan bir sənəd xanlığın yarandığı dövrdə Şərur nahiyyəsinin Parçı kəndi və ətraf ərazilərin məhz Naxçıvan xanlığının tabeliyində olduğunu göstərir. Belə ki, 1 aprel 1847-ci ildə I Kalbalı xanın oğlu Mehdi ağanın Qafqaz canişinliyinə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|