Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)

75 
 
ABSTRACT 
Namig Abbasov 
 
Species of the centaurium hill genus gentianaceae juss. family ubiquitous in the territory of 
Nakhchivan Autonomous Republic 
The article presents data on the value of some of the useful species of plants  Gentianaceae 
Juss.  -  in  the  territory  of  Nakhchivan  Autonomous  Republic.  There  is  also  studied  bio 
morphological, bio ecological features and taxonomic composition. The main active ingredients that 
contribute  to  the  pharmacological  activity  of  centaury  are  bitter  -  sekoiridoidal  glycosides,  the 
content  of  which  is  about  0.3%  (can  be  up  to  2.4%).  Bitterness  -  nitrogen-free  substances  with  - 
strongly  bitter  taste.  Distinguish  pure  bitterness  (bitter  substances)  and  aromatic  bitterness,  which 
contain  essential  oils.  Bitterness  stimulate  appetite,  enhance  the  secretion  of  gastric:  juice  and 
improve digestion. They are found in representatives of many families, especially Gentianaceae and 
Asteraceae. Like most bitters, centaury, acting through the sympathetic autonomic nervous system 
is able to simultaneously excite function of the heart and circulatory system. This manifests its tonic 
effect and therapeutic effect for nervous exhaustion. Centaury herb is used as a decoction, infusions 
for  gastritis  with  decreased  secretion,  for  some  dyspepsia,  flatulence,  diseases  of  the  liver,  gall 
bladder and kidney, sometimes as a sedative. 
РЕЗЮМЕ 
Намиг Аббасов 
 
Виды рода centaurium hill (золототысячник) семейства gentianaceae juss. (горечавкые) 
распространненые в территории Нахчыванской Автономной Республики 
В статье изложены данные о значении некоторых полезных видов растений семейства 
Gentianaceae 
Juss. 
-Горечавковые, 
распространеныe  в  территории  Нахчыванской 
Автономной  Республики.  Также  изучены  биоморфологические,  биоэкологические 
особенности  и  таксономический  состав.  Основными  действующими  веществами, 
обусловливающими  фармакологическую  активность  золототысячника,  являются  горечи  - 
секоиридоидные  гликозиды,  содержание  которых  составляет  около  0,3%  (может  достигать 
2,4%).  Горечи  -  без  азотистые  вещества,  обладающие  -  сильно  горьким  вкусом.  Различают 
чистые горечи (горькие вещества) и ароматические горечи, в состав которых входят эфирные 
масла.  Горечи  возбуждают  аппетит,  усиливают  секрецию  желудочного:  сока  и  улучшают 
пищеварение. Они встречаются у представителей многих семейств, особенно горечавковых и 
сложноцветных.  Как  и  большинство  горечей,  золототысячник,  действуя  через 
симпатическую  вегетативную  нервную  систему,  способен  одновременно  возбуждать 
функцию  сердца  и систему  кровообращения.  Благодаря  этому  проявляется  его 
общетонизирующее  действие  и лечебный  эффект  при  нервном  истощении.  Траву 
золототысячника  используют  в  виде  отвара,  настоя  при  гастрите  с  пониженной  секрецией, 
при некоторых диспепсиях, метеоризме, при заболеваниях печени, желчного пузыря и почек, 
иногда как противоглистное средство. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  noyabr  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 03) 
Məqaləni çapa təqdim etdi: Biologiya elmləri doktoru, 
professor
 
T. Talıbov 
 
 
 

---

76 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 7 (80) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 7 (80) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 7 (80) 
 
 
HƏMİDƏ SEYİDOVA 
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
E-mail: [e-mail] 
  
UOT: 582.284 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ ŞAHBUZ RAYONUNUN AŞAĞI DAĞLIQ 
QURŞAĞINDA  YAYILAN PAPAQLI GÖBƏLƏKLƏR 
Açar sözlər: Şahbuz rayonu, cins, növ, papaqlı göbələklər, aşağı dağlıq qurşaq, Azərbaycan 
Respublikasının Qırmızı kitabı 
Key  words:  Shahbuz  district,  genus,  species,  mushrooms,  low-mointain,  "Red  Book"  of 
Azerbaijan Republic 
Ключевые  слова:  Щахбузский  район,  род,  вид,  шляпочные  грибы,  нижнегорный  пояс, 
«Красная книга» Азербайджанской Республики 
Şahbuz  rayonunun  ərazisi  mürəkkəb  relyef  quruluşuna  malik  olan  dağlıq  sahədir.  Əsasən 
aşağı, orta və  yüksək dağlıq qurşaqlarından ibarət olub, orta  yüksəkliyi dəniz səviyyəsindən 1600 
m-ə  bərabərdir  [2,  s.23].  Ərazinin  mütləq  yüksəkliyinin  amplituda  fərqi  1147  m-lə  (H.Əliyev  su 
anbarı)  3204  m  (Şapuq  zirvəsi)  arasında  dəyişilir.  Ərazinin  dağlıq  olması  burada  müxtəlif  təbii 
şəraitin yaranmasına səbəb olaraq, bitki aləminin formalaşmasında da fərqlər meydana çıxarmışdır. 
Bunun digər səbəbi  isə ərazidə şaquli zonallığın  mövcud olmasıdır. Burada iqlim, torpaq və bitki 
örtüyünün zonalarının sərhədləri demək olar ki, bir-birinə uyğun gəlir. Ümumi günəş radiasiyasının 
burada  il  üzrə  144-156  kkal/sm
2
  arasında  dəyişməsi,  həmçinin  yağıntının  azlığı,  göstərilən 
faktorlarla bərabər xarakter kserofit bitki örtüyünün formalaşmasına şərait yaratmışdır.  
Göbələklərin şaquli qurşaqlar üzrə yayılma qanunauyğunluqları tədqiqatçıların daima diqqət 
mərkəzində  olan  məsələlərdən  biridir.  Demək  olar  ki,  bununla  əlaqədər  bir  çox  tədqiqat  işlərinin 
aparılmasına  [4,  s.61-63;  10,  s.30-32;  13,  s.12-13]  baxmayaraq,  hələlik  bu  məsələ  tam 
araşdırılmamışdır.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  ərazisində  yayılan  göbələkləri  sistemli  şəkildə 
öyrənən  T.M.Axundov  [10,  s.15-17]  sistematik  və  floristik  tədqiqatlarla  yanaşı  bəzi  göbələk 
növlərinin  bioloji  xüsusiyyətlərini,  onların  ekoloji  şəraitdən  asılı  olaraq  inkişafını,  parazit  və 
saprofit  göbələklərin  ali  bitkilərlə  konsortiv  əlaqələrini  araşdırmış,  həmçinin  bəzi  papaqlı 
göbələklərin də müxtəlif qurşaqlar üzrə yayılma qanunauyğunluqları haqqında məlumat vermişdir. 
Monoqrafiyada  [10,  s.130-131]  Boletaceae  fəsiləsinə  aid  olan  Boletus  regius   Krombh.  növü 
Ordubad rayonunun Biləv kəndi ətrafındakı meyvə bağlarında 1800-2000 m hündürlüklərdə aşkar 
edilmişdir.  Agaricaceae  fəsiləsinin  9  cinsinə  mənsub  9  növ  isə  dağlıq  və  yüksək  dağlıq 
qurşaqlardan toplanılmışdır. Bunlardan 6 növə-  Volvaria  volvaceae  (Bull.) Pr., Pholiota  aurivella 
(Batsch.)  Fr.,  Armillaria  mellea  (Vahl.)  Fr.,  Lactarius  piperatus  (Scop.)  Fr.,  Russula  rubra 
(Krombh.)  Bres.,  Hypholoma  epixanthum  Fr.  əsasən  dağlıq,  3  növə-  Schizophyllum  commune  Fr., 
Cortinarius  armillatus  (Elb.  et  Schw/)  Fr.,  Agaricus  pratensis  Schaeff.  isə  yüksək  dağlıq  zonada 
rast  gəlindiyi  göstərilir.  Həmçinin,  ərazidə  qasteromisetlərə  aid  Lycoperdon  gemmatum  növünə 
dağlıq zonada meşələrdə çox da böyük olmayan qruplar şəklində oktyabr ayında rast gəlinir. Şahbuz 
rayonu  ərazisində  yayılmış  papaqlı  göbələklərin  müxtəlif  qurşaqlar  üzrə  yayılma 
qanunauyğunluğunun öyrənilməsi məqsədilə 2007-2015-ci  illərdə Bioresurslar  İnstitutu tərəfindən 
və sərbəst şəkildə təşkil edilmiş ekspedisiyalar üzrə bir sıra marşrutlar edilmişdir 
Şahbuz  rayonu  ərazisində  papaqlı  göbələklər  müxtəlif  hündürlüklərdə  yayılmışdır. 
L.I.Prilipko  [12,  s.6], S.Y.Babayev  [2,  s.25],T.H.Talıbov  [9,  s.145],    Ə.Ş.Ibrahimov  [11,  s.57]  və 
S.Ə.Hacıyevin  [3,  s.16-18]  qəbul  etdiyi  sxemdən  istifadə  edərək  ərazidə  papaqlı  göbələklərin 
yüksəklikdən asılı olaraq yayılma qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilmişdir. 

---