Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

22 
ABSTRACT 
Habib Huseynov 
Sakhavat Bayramov 
Bioecological features  some  of species vermins of alfalfa in the Nakhchivan  
Autonomous Republic  and the measures struggle to them 
Specific structure of vermins of alfalfa in the territory of Nakhchivan Autonomous Republic  
is very diverse. Of these, 30 species are typical of the Nakhchivan Autonomous Republic. They can 
be  divided into 3 groups. The first group are regular vermins. The second group considered periodic 
vermins, they  can  harm  and  multiply  in  different  years  depending  on  climatic  conditions.  The third 
group  of  species  are  considered  vermins  by  random,  that  their  economical  harm  has  no  economic  
value.  Most  vermins  that  cause  significant  losses  this  phytonomus-leaf  alfalfa  weevil  (Phytonomus 
variabilis  Hrbst.),  Clover  semyaed  (Bruchophagus  gibbus),  alfalfa  snout  beetle  (Otiorhynchus 
ligustici),  bristly  gray  weevil  (Sitona  crinitus),  red  alfalfa  semeed  (Tychius  aureolus  Kiesenwetter) 
and other species that are characteristic of most of the territory of  Nakhchivan Autonomous Republic.   
This  species  is  mainly  by  eating  the  leaves,  stem  and  root  plants  harm  them,  and  most  of 
them  are  very  dangerous  in  the  larval  stage.  The  study  of  the  biological  and  ecological 
characteristics  of  the  species  on    regular  basis  and    high  degree  of  hazard  is  of  particular 
importance. The dynamics of development of the pests is to know in what stage they are hurt and 
that  allow  timely  forecasting  and  implementing  measures  to  struggle  of  them.  In  this  regard,  the 
study of biological and ecological characteristics of the harmful species is of particular importance. 
The fight against vermins of alfalfa in the territory of the Nakhichevan Autonomous Republic  
conducting the methods listed below was recommended.  
 
РЕЗЮМЕ 
Габиб Гусейнов 
Сахават Байрамов 
Биоэкологические особенности некоторых видов вредителей люцерны в Нахчыванской 
Автономной Республике и меры по борьбе с ними 
Видовой  состав  вредителей  люцерны  на  територии  Нахичеванской  Автономной 
Республики весьма разнообразен. Из них 30 видов являются типичными для Нахчыванской 
Автономной Республики. Их можно условно разделить на 3 группы. Первая группа являются 
регулярными  вредителями.  Вторая  группа  считаются  периодическими  вредителями,  они 
способны  нанести  вредь  и  размножаться  разные  годы  в  зависимости  от  климатических 
условий.    Третья  группа  видов  считаются  случайными  вредителями,  что  их  хозяйственный 
вредь  не  имеет  экономическое  значение.  Большинство  вредителей  которое  причиняют 
значительные  убытки  это  фитономус-листовой  люцерновый  долгоносик  (Phytonomus 
variabilis  Hrbst.),  клеверный  семяед  (Bruchophagus  gibbus),  скосарь  люцерновый 
(Otiorhynchusli  gustici),  серый  щетинистый  долгоносик  (Sitona  crinitus),  рыжий  люцерновый 
семеед(Tychius  aureoles  Kiesenwetter)  и  другие  виды,  которые  являются  характерным  для 
большей части территории Нахчыванской Автономной Республики. 
Это виды  в основном поедая листьев, стебель и корень растений вредят им и большинство 
из  них  в  личиночной  стадии  очень  опасно.  Изучение  биологические  и  экологические 
характеристики видов регулярно и высокая степень вредности имеет особое значение. Определая 
динамика  развития  вредителья  можно  знать    в  каком  стадии  они  вредят  и  это  позволить 
своевременно  прогнозирование  и  осуществление  мероприятии  борьбы  с  ними.  В  связи  с  этим 
изучение биологические и экологические характеристики вредных видов имеет особое значение. 
Борьбу  с  вредителями  люцерны  на  територии  Нахичеванской  Автономной  Республики 
рекомендуем проводит ниже перечисленными методами.
  
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  27  aprel  2017-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyyə  olunmuşdur. (protokol № 08)
. 
Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə  fəlsəfə  doktoru,  dosent   
M. Piriyev 

---

23 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2017,  № 3 (84) 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2017,  № 3 (84) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2017,  № 3 (84) 
 
MUSA PİRİYEV 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:
 
614.841 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI ƏRAZİSİNDƏ YAYILAN  KOL VƏ KOLCUQ 
FORMALI PAXLA DƏN NÖVLƏRI VƏ ONLARIN YAŞILLAŞDIRMADA  
İSTİFADƏ PERSPEKTİVLƏRİ  
Açar sözlər: kol, kolcuq, növ, cins, areal,sinif 
Keywords:  bush, shrub, species, genus, habitat, class
 
Ключевые слова: куст, кустарниковые, вид, род, ареал, класс 
Material  və  metodika:    Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  yabanı  halda  yayılmış   
Astragalus  cinsinin  15  kol  və  kolcuq    növləri  material  kimi  götürülmüşdür.  Bu    növlərin    həyat 
formalarının təyinində  K.Raunkier, və  İ.Q.Serebryakovun bölgülərindən  istifadə edilmişdir. 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  zəngin    florası  tarixi  baxımdan  Aralıq  dənizi,  Ön  Asiya  və 
İran  florasы  ilə  sıx  genetik  əlaqədə  inkişaf  edərək  formalaşmışdır.  Buranın    bitki  örtüyünün 
öyrənilməsi qədim zamanlardan tədqiqatçıların  diqqətini  cəlb etmişdir. İlk yazılı mənbəyinə XVIII 
əsrin  ilk  illərində  Jozef  Pitton  Turneforun  işlərində  rast  gəlinir  [3].  Sonra  İ.S.Şoviç 
(1829),Q.İ.Radde (1843-1871), V.İ.Lipiski (1893), A.A. Lomakin (1895), A.V.Fomin (1900-1907), 
Kenq  (1904-5),  Y.N.Voronov    və  Y.S.Medvedyev  (1914),  A.A.Qrossheym  (1915-1926),    İ.İ. 
Karyagin  (1931),  1931-1975-ci  illərdə  L.İ.  Prilipko  və  b.  bölgənin  bitki  örtüyünü  tədqiq  etmişlər 
[1]. Naxçıvan  floranın ardıcıl və sistemli öyrənilməsi Ə.Ş. İbrahimov və T.H.Talıbovun şəxsi tədqi-
qatları və rəhbərlik etdikləri tədqiqatçılar tərəfindən yerinə yetirilmişdir [2].  2008-ci ildə nəşr etdir-
dikləri  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası    florasının  taksonomik  spektri  kitabında  ərazi  florasında  8 
sinif, 104 sıra, 170 fəsilə,874 cins daxilində 2835 bitki növünün olduğu qeyd edilmişdir. Yeni məlu-
mata  əsasən  hazırda  bu  rəqəm  3000-dən  artıqdır.  Bu  cinslərdən  biri  də  paxladəndir.  Azərbaycan 
florasında  bu  cinsin  156    növünün  olduğu,    həmin  növlərin  80-nın  Naxçıvan  MR-də  yayılmasını 
göstərmişlər  [6].    Bizim  uzun  müddətli  tədqiqatlara  görə  Regionda  Astragalus  cinsinin  85  növü 
yayılmışdır ki,bunlardan həyati formalarına görə 15 kolcuq və kol formalıdır ki, bunlardan 9 növü 
kollar,  6  növü  kolcuq  şəkillidir  [2].  Uzun  müddətli  tədqiqatlar  nəticəsində  muxtar  respublikanın 
florasında  yayılmış  kol  və  kolcuq  şəkilli  növlərin  sistematik  icmalı  hazırlanmış,  biomorfoloji 
əlamətləri  öyrənilmiş,  areal  tipləri  müəyyən  rdilmiş,  məskunlaşma  yerlərinə  görə  yayılması 
dəqiqləşdirilmiş və digər floristik tədqiqatlar  aparılmışdır. Aparılmış araşırmalara əsasən Naxçıvan 
Muxtar Respublikası ərazisində yabanı halda yayılmış kol və kolcuq şəkilli gəvən növlərinin   15-də 
yaşıllaşdırmada  önəmli  yer  tutur.  Respublikanın  əksər  yerlərində  rast  gəlinən  və  geniş  yayılan 
xırdabaşlı  paxlədən  növü  dağ  yamaclarında  torpaqların  erroziya  uğramasının  qarşısını  alan  əsas 
bitki  növü  hesab  olunur,  çünki  heç  bir  bitkinin  inkişaf  edə  bilmədiyi,  humusla  zəngin  olmayan 
qumluqlarda  bitərək,  kökləri  torpağın  2-2.5  m.  dərinliyinə  gedə  bilir.  Kol  və  kolcuq  şəkilli  digər 
paxladən növləri də yaşıllaşdırmada və həmçini   torpaqların bərkidilməsində çox perespektivlidir. 
Məqaləda yaşıllaşdırma ilə yanaşı respublikamızda yabanı halda mövcud olan kol və kolcuq şəkilli 
növlər, onların biomorfoloji əlamətləri və yayıldığı ərazilər tədqiq edilmişdir. 
1.A.aureus  Willd.(A.macropodius  Fisch;A.flavirubens(Al.Theod.,  Fed.  et  Rzazade)  -  Qızılı 
paxladən.  Çoxillik  bitkidir.  Yastığabənzər  koldur,  20-45  sm  hundürlükdə  olan  tikanla  sıx 
örtülmüşdür.  Tikanları  2-3,5  sm  uzunluqdadır.  Yarpaqları  5-10  cütdür,  adətən  mürəkkəbdir, 
uzunsov-neştərvari,  ellipsvari,  yaxud  ellipsvari-xəttidir,  hər  iki  tərəfdən  uclara  doğru  daralmışdır. 
Çiçəkləri  yarpaq  qoltuğunda  4-8  ədəddir,  kürəşəkilli  çiçək  qrupunda  yığılmışlar.  Ləçəkləri  15-20 
mm  uzunluqda,  sarı  və  ya  solğun  sarıdır.  Paxlası  4  mm-ə    uzunluqdadır,  yumurtaşəkillidir, 
birtoxumludur,  ağ  tükcüklüdür,  biryuvalıdır.  İyul-avqust  aylarında  çiçəkləyir  və  avqust-sentyabr 
aylarında toxumları  yetişir. Kseromezofitdir. Atropatan coğrafi areal tipinə daxildir [8]. Naxçıvan 
MR-in “Qırmızı kitabına” daxil edilmişdir. 

---