Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

151 
birləşmələr  günəş  enerjisinin  fotoqalvanik  konversiyası  (çevrilməsi)  üçün  istifadə  olunan 
vasitələrdə potensial adsorbentdir. Stibium xalkogenidlərin nazik təbəqələri müvafiq olaraq 5,5% və 
7,3%  konversiya  təsirliliyi  olan  Pt-Sb
2
S
3
  və  n-Sb
2
S
3
/p-Ge  tərkibli  Şotki  maneəli  günəş 
batareyalarında istifadə olunur 

7

.  
Stibiumda  vəziyyətə  davamlı  və  sürətədavamlı  sensorlarda  maqnitədavamlı  element  kimi 
infraqırmızı spektrlərin aşkarlanması vacibdir. Bu onun bir sıra birləşmələrinin, o cümlədən xalko-
genid  birləşmələrinin,  yaxud  onların  nano  təbəqələrinin  sintez  edilməsində  və  tətbiqində 
əhəmiyyətli  xarakteristikalarını  müəyyən  edir.  Stibium  birləşmələrinin  və  xüsusilə  də  xalko-
genidlərinin qeyd etdiyimiz geniş tətbiqi əhəmiyyətli birləşmələr olduğunu əsas tutaraq tədqiqatçılar 
bu  birləşmələri  və  onların  nazik  təbəqələrini  sintez  etmək  məqsədilə  müxtəlif  sintez  üsullarına 
müraciət etmişdirlər.  
Aparılan ədəbiyyat araşdırmalarından məlum olmuşdur ki, stibium xalkogenidlərdən Sb
2
S
3
 və 
Sb
2
Se
3
 nazik təbəqələri sulu və qeyri-sulu mühit  substratlardan termal və məhlul konsentrasiyasının 
optimallaşmış şəraitində püskürtmə pirolizi texnikası ilə də sintez edilib. 

5

 tədqiqat işində göstə-
rilir ki, sulu mühitdən hazırlanan təbəqələr əsasən amorfdur, qeyri-sulu mühitdən əldə edilən təbə-
qələr isə yarımkristal olur.  Qeyri-sulu mühitdən sintez edilən Sb
2
S
3
 xüsusilə termiki emaldan sonra 
yarımkristallikə  çevrilir.  Optiki  absorbsiya  tədqiqatları  göstərir  ki,  optik  qadağan  olunmuş  zona 
qiymətləri sulu mühitdən alındıqda Sb
2
S
3
 və Sb
2
Se
3
 üçün müvafiq olaraq 1,1 və 1,28 eV təşkil edir. 
Halbuki  eyni  materialların  birbaşa  qadağan  olunmuş  zona  enerjiləri  qeyri-sulu  mühitdən  sintez 
edildikdə müvafiq olaraq 1,8 və 2,14 eV qiymətlərə malik olur. Azot atmosferində optimallaşdırıl-
mış  tertmiki  emal  temperaturunda  2  saat  ərzində  qızdırıldıqda  sulu  mühitdən  Sb
2
S
3
  və  Sb
2
Se
3
 
təbəqələri  amorf  olaraq  qalır,  lakin  qeyri-sulu  mühitdən  alınanlar  kristalliklikdə  artma  nümayiş 
etdirir. 300-500 K-lik temperatur dərəcəsində araşdırılan hər iki təbəqə üçün olan elektrik müqavi-
məti  göstərir  ki,  müqavimət  10
6
-10
7
  om•sm  kəmiyyətindədir.  Sb
2
S
3
  və  Sb
2
Se
3
-ə  hansı  mühitdə 
sintez edilməsindən asıllı olmayaraq onların n- və p- tip keçiricilik formalarına rast gəlinir. Hər iki 
maddə fotoelektrokimyəvi günəş batyareyalarında istifadə edilir.  
Digər bir tədqiqat işində stibium xalkogenidlərin nazik təbəqələrinin sintezi ampula üsulu ilə 
həyata keçirilmişdir. Bu  işdə termoelektrik modulları ilə birgə maili daşıyıcı konsentrasiya profilli 
sürmə xalkogenid bərk cisim monokristallarının sintezi həyata keçirilmişdir 

9

.  
Sürmə  xalkogenid  nazik  təbəqələrinin  və  nano  strukturlarının  sintezi  aşağı  temperaturlarda 
atom-təbəqə çöküntüsü (atom təbəqə epitaksiyası) metodu və  yuxarı temperaturda impulsla buxar-
maye-bərk  məhlul  inkişafı  metodunu  istifadə  etməklə  də  mümkün  olub.  Stibium  xalkogenidlərin 
amorf  nazik  təbəqələri  hidrogen  xalkogenidlərdən  istifadə  etməklə  çökdürülür.  Atom-təbəqə 
çöküntüsü metodunun məhdud tipik davranışı nümayiş olunub və stexiometrik, yüksək saflıqlı uy-
ğun təbəqələrin çöküntüsü əldə edilib. Qeyd olunan tədqiqatın nəticəsində məlum olmuşdur ki, alı-
nan  Sb
2
Se
3
  təbəqələri  anizotropik  inkişaf  təzyiqinə  görə  150
0 
C-dən  yuxarı  temperaturda  səth 
sərtliyində  artmağa  başlayır.  Sb
2
S
3
-ün  atom-təbəqə  çöküntüsü  ilə  sintezi  350
0
  C-dən  yüksək 
temperaturda katalizator qızıl damcılarının köməyi ilə aparılmışdır. Sb-un S-ə 2:3 nisbəti ilə Pbnm 
fazalı prizmaşəkilli monokristal nano lifləri əldə edilmişdir. Hidrogen sulfidi dietildiselenidlə əvəz 
etməklə Sb
2
Se
3
 lifləri sintez edilib və bu liflərin 350
0
 C-də böyüyə bilməsi müəyyən olunub. Bu iki 
növ nanolifin qoşa seqmentli buxar-maye-bərk məhlulunun böyüməsi 350
0
 C-də Sb
2
S
3
 seqmentinin 
başında  Sb
2
Se
3
-ü  artırmaqla  əldə  olunub.  Həm  atom  təbəqə  çöküntüsü,  həm  də  buxar-maye-bərk 
məhlul  inkişafı  (böyüməsi)  proseslərini  onların  epitaksiyası  ilə  birləşdirməklə  çox  aşağı  tempera-
turlarda  Sb
2
S
3 
və  Sb
2
Se
3 
nanoliflərində  atom-təbəqə  çöküntüsünün  homo  və  hetero  epitaksiyası 
müşahidə olunmuşdur 

6

.  Atom-təbəqə  epitaksiyası  üsulundan  istifadə  etməklə  bir  neçə  müxtəlif 
nanostruktur növlərinin və ya nazik təbəqələrinin əldə edilməsi mümkün olmuşdur.  
Stibium xalkogenid nazik təbəqələrinin kimyəvi vanna metodu ilə də sintezi  tədqiqatçılar tə-
rəfindən  işlənmişdir 

7

.  Stibium  sulfid  yaxud  selenidin  bu  sintez  üsulu  ilə  çökməsi  üçün  hər 
substrata ayrılıqda vanna hazırlanır. Stibium sulfid üçün vanna aşağıdakı kimi hazırlanır: 200 ml-lik 
menzurkada  1,3  q  SbCl
3
  5  ml  asetonda  həll  edilmişdir.  Bu  qaba  Na
2
S
2
O
3
-ün  50  ml  1  M-lıq  məh-
lulunun  əvvəlcədən  10
0
C-yə  qədər  soyudulmuş  145  ml  soyuq  distillə  edilmiş  suda  yaxşı 
qarışdırılmış məhlulu tökülür. Stibium selen üçün isə vanna aşağıdakı kimi hazırlanır: 100 ml-lik 

---