Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

162 
reaksiyalarını  öyrənmişik  (bu  temperaturda  KHP  termiki  stabildir).  Tədqiqatlar  göstərdi  ki,  öyrənilmiş 
inhibitorlar kumilhidroperoksidi parçalayırlar (şəkil 3). 
τ
[ROO H]
0.1
0.2
0.3
0.4
5
15
25
10
20
30
0.5
 
Şək. 3. Tədqiq olunan birləşməsinin təsiri ilə kumilhidroperoksidin parçalanmasının kinetik əyrisi: 
T=110°C; [InH]=3∙10
-4
mol·l
-1
; [RООH]=0.28 mol∙l
-1
; τ-induksiya müddəti (dəq). 
 
Aparılan  tədqiqatlardan  məlum  olmuşdur  ki,  tədqiq  olunan  inhibitorların  bir  molekulu  bir  neçə  min 
kumilhidroperoksid molekulunu parçalaya bilir, yəni reaksiya katalitik xarakter daşıyır. Kumilhidroperoksidin 
inhibitorların  iştirakı  ilə  parçalanmasının  kinetik  əyriləri  üç  hissədən  –  induksiya  dövrü,  hidroperoksidin 
sürətlə  parçalanması  və  parçalanmanın  sona  çatması  ilə  əlaqədar  hissələrdən  ibarətdir.  Beləliklə  KHP-in 
katalitik olaraq parçalanması müşahidə olunur. Hidroperoksidin və inhibitorların başlanğıc qatılığından asılı 
olaraq  birinci  mərhələ  müxtəlif  müddətdə  davam  edə  bilər.  Ona  görə  də  reaksiyalarda  sürət  sabitlərinin 
hesablanmasında düzgün nəticə əldə etmək üçün induksiya dövrü nəzərə alınmamışdır. Başlanğıcda inhibitor 
hidroperoksidlə  stexiometrik  olaraq  reaksiyaya  girir.  Bu  reaksiya  nəticəsində  inhibitorun  bəzi  çevrilmə 
məhsulları əmələ gəlir və onlar KHP-i katalitik olaraq parçalayır. 
Beləliklə,  kumilhidroperoksidin  bu  reaksiyada  katalitik  parçalanması  inhibitorun  başlanğıc 
molekulunun təsiri ilə yox, onun çevrilmə məhsullarının təsiri ilə baş verir.  
İnhibitorun bir molekulunun çevrilmə məhsullarının təsiri ilə parçalanan hidroperoksid molekullarnın 
sayı (katalitik faktorun) aşağıdakı tənliklə hesablanmışdır: 
 
burada:  ʋ-  katalitik  faktor,  
    ]
 
        ]  -  uyğun  olaraq  KHP-in  başlanğıc  və  son  qatılıqları, 
    ]  - inhibitorun başlanğıc qatılığı. 
 Reaksiyanın başlanğıc sürəti kinetik əyrinin katalitik parçalanma hissəsinə görə hesablanmışdır: 
 
 burada: ∆[ROOH] = [ROOH]
0
 – [ROOH]
∞
; ∆t = t
∞
 – t
inh
.  
 Müəyyən olunmuşdur ki, tədqiq olunan inhibitorların hidroperoksidlə, həm də inhibitorlara görə birinci 
tərtib kinetik tənliyə tabe olurlar: 
W
0
 = K ∙ [İ
n
H]∙[ROOH] 
 Reaksiyaların  başlanğıc  sürətləri  müəyyən  edildikdən  sonra  kinetik tənlikdə hər  bir  reaksiya  üçün  sürət 
sabitini (K) hesablamaq mümkün olur: 
 
burada:  W
0
  -  reaksiyanın  başlanğıc  sürəti,  
   ] -  inhibitorun  başlanğıc  qatılığı,  [ROOH]  –  KHP-in 
başlanğıc qatılığı. 
Alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatlarda (I-V) inhibitorların bir molekulunun çev-
rilmə məhsullarının təsiri ilə parçalanan hidroperoksid molekullarının sayı (ʋ) 12000-22000 arasındadır. Sintez 
edilmiş  maddələr  içərisində  (II)  maddəsində  katalitik  faktor  (ʋ)  yüksək  qiymətə  (22000)  çatır.  Katalitik 
faktorun (ʋ) belə yüksək qiymətləri bir mənalı olaraq reaksiyaların katalitik xarakterini göstərir. 
TƏCRÜBİ HİSSƏ 
Tetra və heksahidropirimidintionların (I-V) sintezi 
Mexaniki  qarışdırıcı,  termometr  və  əkssoyuducu  ilə  təchiz  olunmuş  yumrudib  kolbaya  1.91ml 
(0,05mol)  β-ketoefir,  0.76  q  tiokarbamid  (0,1mol)  və  1.18  ml  (0,05mol)aldehid  yerləşdirlir.  Qarışığın 
üzərinə 15 ml izopropil spirti və hidrogen xlorid turşusu (35%-li) əlavə edərək 2.5-3 saat müddətində 70-
80
⁰C-də  sürətlə  qarışdırırıq.  Reaksiyanın  gedişinə  nazik  təbəqəli  xromotoqrafiya  ilə  nəzarət  edilir. 

---

163 
Elyuent  kimi  heksan:  izopropil  spirtinin  2:3  nisbəti  götürülür.  Reaksiyanın  başa  çatdığı  müəyyən 
olunduqdan  sonra  qarışıq  soyudulur.  Çökmüş  ağ  kristallar  süzülərək  ayrılır  və  dixlormetanda 
yuyulduqdan sonra etil spirtində kristallaşdırılır.  
NƏTİCƏ 
Molekullarında  azot  ilə  yanaşı  kükürd  atomlarını  birgə  saxlayan  sintez  edilmiş  alkil(aril)-2-tiokso-
1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların  karbohidro-genlərin  oksidləşməsinin  qarşısını  alan  aşqar 
kimi  tədqiqi  belə  nəticəyə  gəlməyə  əsas  vermişdir  ki,  tədqiq  olunan  bu  birləşmələr  yüksək  antioksidant 
təsirə  malikdirlər.  Onların  oksidləşmə  prosesinin  inhibitorlaşmasının  elementar  reaksiyalarında 
iştirakının,  yəni  antioksidant  təsir  mexanizminin  öyrənilməsi  göstərmişdir  ki,  bu  birləşmələrin  hamısı 
peroksid radikallarını dəf etməklə oksidləşmə zəncirlərini qıraraq əmələ gələnhidroperoksidləri katalitik 
parçalayaraq yüksək antioksidləşdirici qabliyyətə malikdirlər.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Subhas  D.  Bose.,  Madapa  Sudharshan.,  Sanjay  W.  Chavhan.  New  protocol  for  Biginelli  reaction-a 
practical  synthesis  of  Monastrol  //  Dedicated  to.  Dr.  A.V.,  Rama  Rao  on  his  70
th
  birthday.  ARKIVOC 
2005, p.228-236. 
2.
 
Yinjuan  Bai.,  Zhenjun  Wang.  One  -  potsynthesis  of  3,4  -  dihydropyrimidin  -  2(1H)  -  ones  using 
lanthanum chloride as a catalyst // Tetrahedron lett., 2000, v. 41, p.9075 – 9078 
3.
 
Абдинбекова  Р.T.,  Курбанова  M.M.N-замешенные  тиокарбамиды,  полученные  нa  основе  1,2-
хлоргидринов // Материалы XVII Менделеевской конференцииприкл. химии. 2003, с. 41 
4.
 
Anatoly  D.  Shutalev.  A  new  route  for  the  synthesis  of  cyclic  thioureas  and  related  compounds  // 
Third İnternational Elektronik Conference on Synthetic Organic Chemistry . 1999, p.1-6. 
5.
 
 Nazarov N.M, Sujayev A.R, Garibov E.N. The Synthesis of Tetrapyrimidines and their Carboxylic 
Derivatives  and  the  application  of  Antimicrobial  Properties.  //  Journal  of  Chemistry  &Applied 
Biochemistry,Volume 2, İssue 1- 2015, s.113-117.  
РЕЗЮМЕ 
В.М.Фарзалиев, Т.А.Алиев,Н.М.Назаров, А.Р.Суджаев  
Исследование антиоксидантных свойств тетрагидропиримидинтионов 
Настоящая  статья  связана  с  синтезом  алкил(арил)-2-тиоксо-1,2,3,4-тетрагидропиримидин-5-
карбоксилатов, которые являются циклическими образованиями тиокарбамидина, на основе реакции 
однофазной,  трехкомонентной  конденсации  тиокарбамида,  β-кетоэфира  и  альдегидов  с  участием 
катализатора  трифторуксусной  кислоты,  и  исследованию  их  антиоксидантных  свойств.  Из 
проведенных  исследований  выяснилось,  что  эти  соединения  оказывают  высокую  эффективность 
действия как ингибитор и эффективно предотвращают окисление кумола. Исследование механизма 
действия  антиоксиданта  установило,  что  все  эти  соединения  имеют  высокую  антиокислительную 
способность,  каталитически  расщепляя  гидропероксиды,  образующийся  разрывая  цепи  окисления, 
устраняя радикалы пероксидов.  
ABSTARCT 
V.M.Farzaliyev, T.A.Aliyev N.М.Nazarov, A.R.Sujayev 
Investigation of the antioxidant properties of tetrahydropyrimidinedions  
This  article  is  related  to  synthesis  of  alkyl(aryl)-2-tioxo-1,2,3,4-tetrahydropyrimidine-5-catboxylates, 
which  are  the  thiocarbamidine,  on  a  basis  of  reaction  of  single-stage,  three-component  condensation  of 
thiocarbamide, β-ketoester and aldehydes with a participation of trifluoroacetic acid catalyst, and investiga-
tion  of  their  antioxidant  properties.  The  conducted  studies  showed  that  these  compounds  had  high 
performance  effect  as  an  inhibitor  and  prevented  efficiently  isopropyl  benzene  oxidation.  The  study  of 
mechanism  of  action  of  antioxidant  established  that  all  these  compounds  had  high  antioxidative  capacity, 
catalytically splitting hydroperoxides, formed breaking the oxidation circuit, removing peroxide residuals.  
 
NDU-nun Elmi Şurasının 27 aprel 2017-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyyə  
olunmuşdur. (protokol № 08). 
 
 

---