Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

160 
 
 
Tiokarbamid törəmələrinin antioksidləşdirici xassəsinin tədqiqi 
 
Alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların  (II,  IV,  V)  karbohidrogenlərin 
oksidləşməsinin  qarşısını  alan  bir  inhibitor  kimi  təsiretmə  qabiliyyətlərinin  müəyyən  olunması  üçün 
onların iştirakı ilə kumolun avtooksidləşməsi öyrənilmişdir. 
Tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, öyrənilmiş bu birləşmələr inhibitor kimi yüksək təsir effektivliyi 
göstərirlər və kumolun oksidləşməsinin qarşısını effektiv olaraq alır (şəkil 1). 
 
Şək.1.Sintez olunmuş birləşmələrin iştirakı ilə kumolun avtooksidləşməsinin II, IV, və V kinetik əyrisi. T=110
0
C, I
I
 = 
[InH] =0; II, IV,V = [InH] 5·10
-5
mol/l, V
O2
 - udulmuş oksigenin miqdarı (ml), t – induksiya müddəti (dəq.).
 
 
Tədqiq  olunan  kinetik  parametrlərin  müqayisəsindən  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  inhibitorsuz  sınaqla 
müqayisədə inhibitor olan təcrübədə sintez edilmiş birləşmələrin antioksidant kimi təsiri çox yüksəkdir. 
Tsiklik tiokarbamid törəmələrinin antioksidləşdirici təsir mexanizminin öyrənilməsi 
Tiokarbamidintsiklik törəmələrinin (II, IV, V) antioksidləşdiriciaktivliyini müəyyənləşdirmək məqsə-
dilə  oksidləşmə  mexanizmi  tədqiq  olunmuş  kumoldan  istifadə  olunmuşdur.  Bu  birləşmələrin  iştirakı  ilə 
kumolun antioksidləşməsi göstərdi ki, onlar oksidləşmə prosesini effektiv dərəcədə ləngidir. 
Alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların  (II,  IV,  V)  peroksid  radikallarıilə  re-
aksiyaya  girməklə oksidləşmə zənciriniqırması qabiliyyətlərini qiymətləndirmək üçün 60ºC-də, bu inhibitor-
ları daxil etməklə kumolun azodiizobutironitril (AİBN) iləinisiatorlaşdırılmışoksidləşməsi aparılmışdır. Bütün 
təcrübələrdə inisiatorun qatılığı sabit olaraq, 2∙10
-2
 mol∙l
-1
 -ə bərabər olmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, bütün 
öyrənilmiş inhibitorlar kumolun inisiatorlaşdırılmış oksidləşməsini tormozlayır. İnduksiya müddətinə (τ) görə 
inhibitorlaşmanın stexiometriya əmsalı ƒ hesablanmışdır ki, o da bir inhibitor molekulunun və onun çevrilmə 
məhsullarının təsiri ilə qırılan oksidləşmə zəncirlərinin sayına bərabərdir. 
 
burada:  W
i
  –  inisiatorlaşma  sürəti  olub,  ədədi  qiyməti  2∙10
-7
  mol/(l∙s)  bərabərdir.  [In  H]
0
  –  inhibitorun 
başlanğıc qatılığı (mol∙l
-1
), τ – induksiya müddətidir (san). 
Oksigenin udulmasının kinetikasına görə inhibitorların peroksid radikalları ilə qarşılıqlı təsirinin sürət 
sabiti  –  K
7
  hesablanmışdır.  Onu  hesablamaq  üçün  oksigenin  udulmasının  kinetik  əyriləri  ∆O
2
  –  t 
koordinatlarından  ∆[O
2
]
-1
  –  t
-1
  koordinatlarına  köçürülmüşdür  və  düz  xəttin  meyl  bucağının  tangensinə 
görə K
7
 tapılmışdır. Düz xəttin meyl bucağının tangensi, 
və 
-yə bərabərdir. 
burada: K
2
 = 1.51 l/(mol∙s) – zəncirin yaranması reaksiyasının sürət sabiti, [RH] = 6.9 mol∙l
-1
 – oksidləşən 
maddələrin qatılığı. 
Tədqiq  olunanbirləşmələrin  iştirakı  ilə  kumolun  inisiatorlaşdırılmış  oksidləşməsinin  kinetik  əyriləri    
2-ci şəkildə verilmişdir. 

---

161 
 
Şək. 2. Sintez olunmuş alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların iştirаkı ilə kumolun 
inisiatorlaşmış oksidləşməsinin kinetik əyriləri. T=60ºC, I
ı
 = [InH] =0; I = 1·10-4 mol/l, [AİBN]=2∙10
-2
 mol·l
-
1
, V
O2
 - udulmuş oksigenin miqdarı (ml), t – induksiya müddəti (dəq). 
 
Göründüyü kimi bu inhibitorlar kumilperoksid radikalları ilə reaksiyaya girərək oksidləşmə prosesini 
tormozlayırlar. 
 Kumolun inisiatorlaşdırılmış oksidləşməsinin kinetik əyrilərindən göründüyü kimi induksiya müddətin-
dən  sonra  tədqiq  olunan  inhibitorlarının  iştirakı  ilə  kumolunoksidləşməsinin  sürəti  inhibitor  olmadıqda 
oksidləşmə sürətinə nisbətən azdır (şəkil 1 və 2). Bu sübut edir ki, kumilperoksid radikalları ilə reaksiyada 
tədqiq olunan birləşmələin çevrilmə məhsulları da inhibitor kimi təsir edirlər. 
 Tədqiqolunan  birləşmələrin  və  onların  çevrilmə  məhsullarının  kumilperoksid  radikalları  ilə  reaksiya-
larınınkinetik parametrlərinin qiyməti cədvəl 1-də verilmişdir.  
Cədvəl 1. 
Tədqiq olunan birləşmələrin kinetik parametrlərinin qiyməti 
№ 
Birləşmələr 
T = 110 ºC 
T = 60 ºC 
τ ,  dəq 
K , 1∙mo
-1
∙s
-1 
ʋ 
f 
K
7
∙10
-4
 l/(mol∙s) 
1 
I 
10.5 
12000 
2.16 
3.06 
150 
2 
II 
11.0 
22000 
4.8 
5.37 
165 
3 
III 
8.6 
18000 
1.8 
3.2 
160 
4 
IV 
9.5 
21000 
2.1 
4.8 
158 
5 
V 
11.5 
19000 
3.5 
2.7 
190 
6 
İonol 
2.00 
2.10 
- 
- 
150 
 
Cədvəl 1-dən göründüyü kimi alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların (I-V) 
stexiometriya əmsalının (ƒ) qiyməti 1.8-4.8 arasındadır. İnhibitorlaşmanın sürət sabitinin qiyməti (K
7
) isə 
2.7-5.37∙10
4
 l/(mol∙s) arasındadır.   
Karbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesinin zəifləməsi və həmçinin dayanması inhibitorların peroksid radi-
kallarını dəf etmək və hidroperoksidləri parçalamaq yolu ilə həyata keçirilir. Bu səbəbdən də antioksidləşdirici 
təsirini  öyrəndiyimiz  inhibitorların  kumilperoksid  radikalları  və  kumilhidroperoksidlə  reaksiyalarını  tədqiq 
etmişik. 
 
Sintez edilmişbirləşmələrin kumilperoksid radikalları ilə reaksiyasının tədqiqi 
 Sintez  edilmiş  birləşmələrin  quruluşu  ilə  antioksidləşdirici  xassəsi  arasındakı  əlaqəni  müəyyən 
etmək  məqsədi  ilə  alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların  antioksidləşdirici 
xassəsi karbohidrogen-lərin model oksidləşmə reaksiyalarında öyrənilmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd 
etmək lazımdır ki, yanacaqlara və digər neft məhsullarına əlavə edilən antioksidantların təsirmexanizmini 
real şəkildə tədqiq etmək olduqca mürəkkəb məsələdir. Məhz buna görə də sintez edilmiş birləşmələrin 
antioksidləşdirici təsirikarbohidrogenin model oksidləşmə reaksiyalarında tədqiq edilmişdir.  
 Sintez  edilmiş  birləşmələrin  antioksidləşdirici  aktivliyini  qiymətləndirmək  üçün  onların 
kumilperoksid  radikalları  və  kumilhidroperoksid  ilə  reaksiyalarının  kinetikası  araşdırılmışdır.Model 
oksidləşməreaksiyası  kimi  kumolun  oksidləşmə  reaksiyasından  istifadə  olunmuşdur,çünki  bu 
karbohidrogenin oksidləşmə mexanizmi ətraflı tədqiq edilmişdir. 
 
Sintez olunan birləşmələrin kumilhidroperoksidləreaksiyası 
Alkil(aril)-2-tiokso-1,2,3,4-tetrahidropirimidin-5-karboksilatların  kumilhidroperoksidi  parçalamaq 
qabiliyyətlərini öyrənmək məqsədi ilə kumil-hidroperoksidin KHP) xlorbenzolda 110 ºC-də inhibitorlarla 

---