Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tariyel RƏSULOV 394
fəthləri mövzusunda daha gözəlini bilmirik” deyərək “Fütuhul - büldan”ın dəyərini təqdir etmişdir. İslam tarixçiləri Hz. Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbərin hədislərinin rəvayət edilməsində tətbiq olunan üsula görə nəql etdikləri hər hansı bir xəbərin qaynağını göstərmək ənənəsini mənimsəmişdilər. Bunun bir nəticəsi olaraq da Orta əsrlər tarixşünaslığında müsəlman ravilərinin xəbər verdiyi hər bir məlumatın başlığında bir sənədin olduğunu görürük. Müsəlman alimlərinin sənədi olmayan xəbəri qəbul etmədiklərinə görə bu üsul keçmişdən xəbər verən bütün elmlərə və alimlərə tətbiq edilirdi. Bəlazuri də öz əsərlərində bu üsula bağlı qalmışdır. Müəllifimiz verdiyi xəbərlərin başlığındakı sənədləri müxtəlif şəkillərdə işlətmişdir. O, həmin dövrdə hamı tərəfindən bilinən və geniş yayılmış sənəd üsuluna görə ravilərin adlarını sıraladığı xəbərlərlə birlikdə vermiş, bəzən də ravilərin adlarını ixtisara salmışdır. Belə ki, onların adlarını deyil, yalnız verdikləri xəbərləri “Ravilərin dediklərinə görə” deyə birləşdirərək qələmə almışdır. Bəlazuri öz əsərlərində tətbiq etdiyi bu metodu “Fütuhul - büldan” kitabını yazmağa başlayarkən, elə ilk cümlədəcə açıq - aşkar bildirmişdir: “Hədis, siyer və ölkələrin fəthləri ilə məşğul olan alimlərdən ibarət bir camaat mənə xəbər verdi; mən də onların sözlərini bəzən eyni ilə nəql etdim və ya qısaltdım; bəzən də bir hissəsini xəbərlərin digər bir hissəsi ilə qarşılaşdıraraq bütünləşdirməyə çalışdım”. Bütün bunlarla birlikdə Bəlazuri, “Xıms xalqından olan bir şeyxin mənə xəbər verdiyinə vəya soylədiyinə görə” şəklində bəzən bir şəxs vəya bir neçə nəfərdən bilavasitə özünün dinlədiyi vəya xəbər aldığı rəvayətləri qısa bir sənəd şəklində təqdim etmişdir. Bütün bu müxtəlifliklər onun istifadə etdiyi qaynaqların zənginliyini göstərir. Sənədlərin tərcüməsi əsnasında, mətnlərin tərcüməsi yerinə ravilərin adlarını sıralamaq, axırda da “… yoluyla rəvayət edilmişdir” şəklində bir yol təqib edilmişdir. Bu xüsus, yalnız çox ravili sənədlər üçün tətbiq olunmuşdur. Bəlazuri ölkələrin fəthlərinə Hz. Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbərin Mədinə (keçmiş adı Yəsrib olan bu şəhər Hz. Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbərin buraya hicrətindən sonra onun şərəfinə “Mədinətün - Nəbi”, yəni peyğəmbərin şəhəri adlandırılmış, daha sonralar isə onun adı sadəcə “Mədinə” şəklində işlədilmişdir) şəhərinə hicrəti ilə başlamışdır. Daha sonra
Azərbaycan tarixşünaslığında xüsusi yeri olan Bəlazuri və onun Fütuhul – Büldan əsəri haqqında qısa məlumat 395
Hz. Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbərin dövründə Ərəbistan yarımadasının müxtəlif bölgələrinin necə İslam dövlətinin hakimiyyəti altına alınması haqqında bəhs edilmişdir. Hz. Məhəmməd (s.a.v.) peyğəmbərin dünyasını dəyişməsindən sonra meydana çıxan dindən dönmə (riddə - irtidad) hərəkatlarının Hz. Əbu Bəkrin (hak: m. 630 - 632) xəlifəliyi dövründə necə yatırılmasından bəhs edildikdən sonra, fəthlərin iki fərqli baş komandanlıq altında göstərdiyi inkişaf və yeniliklər rəvayət edilmişdir. 1.
Suriya (Şam) baş komandanlığı altında fəth edilən bölgələr: Suriya və ətrafı, Fələstin, Anadolu yarımadasındaki bəzi şəhərlər, Misir, Şimali Afrika, Əndəlüs (İspaniya) və Aralıq dənizindəki bəzi adalardır. 2.
İraq baş komandanlığı altında fəth edilən bölgələr: Səvad (Mesopotamiya), İran, Azərbaycan, Xorasan və Sind əraziləridir. Bəlazuri bu əsərində iki fərqli xətt üzərindəki müxtəlif şəhər və bölgələrin, qəbilə və millətlərin İslam dövlətinin tərkibinə necə daxil edilməsi haqqında müxtəlif mənbələrdən aldığı xəbərləri rəvayət etmişdir. Bununla birlikdə “Fütuhul - büldan” əsərində divanlar, dəftərxana və kağız işləri, yeni qurulan şəhərlər və bunlar arasında xüsusilə Kufə, Bəsrə və Bağdad, xərac ərazilərinin vəziyyəti, Hz. Ömərin Divan təşkilatı, möhür işləri, pulların vəziyyəti və ərəb yazısı kimi siyasi və hərbi inkişaf və yeniliklərdən bəhs olunmuşdur. Həmçinin qeyd olunan siyasi və hərbi məsələlərlə yanaşı iqtisadi, ictimai, mədəni və dövlət təşkilatlarına aid mövzuların da bu əsərdə geniş bir şəkildə yer aldığının şahidi oluruq. Bəlazuri bir yerin necə fəth edildiyini təsbit edərkən, xüsusilə bu bölgənin sülh, yoxsa hərb yoluyla tutulmasını aydınlaşdırmağa çalışır. Çünki, bu xüsus torpaq vergilərinin təsbit edilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Digər tərəfdən onun qeyri - müsəlmanların ödədikləri “Cizyə” vergisinin də başqa bir şəkildə müəyyənləşdirilməsinə xüsusi etina göstərdiyinin şahidi oluruq. Həmçinin Bəlazuri fəthlərdən sonrakı təmir və müsəlmanların fəth olunmuş ərazilərdə yerləşdirilməsi fəaliyyətlərinə, xüsusilə də məscidlərin tikilməsinə aid xəbərlər və rəvayətlər xüsusunda zəngin tarixi vəsiqələri bizə nəql etmişdir. Fütuhul - büldan əsəri Azərbaycan xaricində bir neçə yerdə müxtəlif dillərdə nəşr edilmişdir. Bunlardan bizə məlum olan nəşrlərin adlarına və nəşr illərinə nəzər salaq:
Tariyel RƏSULOV 396
a.
De Goeje, Leiden 1863 - 66. b.
Salahuddin əl - Münəccid, Qahirə 1956 - 1960. c.
Məhəmməd Ridvan, Qahirə 1932. d.
Abdullah Enis ət - Tabba – Ömər Enis ət - Tabba, Beyrut 1957. e.
Süheyl Zəkkar bu əsəri “əl - Büdan və fütuhuhə və əhkamuhə” adı ilə nəşr etdirmişdir (Beyrut 1983). “Fütuhul - büldan” əsəri Türk, İngilis, Alman və ibtidai bir şəkildə Latın dilinə tərcümə edilmişdir. Bu tərcümələrin tarixləri və onların müəllifləri aşağıdakılardır: 1.
Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara 2002. 2.
P. K. Hitti, The Origins of the Islamic Stata, I – II, Nevv - york 1916.
3.
O. Rescher, I – II, Leipzig 1917 – 1923. 4.
Hamaker, Leiden 1884. “Fütuhul - büldan” əsərini Türk dilinə tərcümə etmiş Türkiyə Cümhuriyyəti Marmara Universitetinin İslam tarixi mütəxəssisi Prof. Dr. Mustafa Fayda kitabın təqdimatında özündən əvvəl edilmiş tərcümələr və öz tərcüməsi haqqında yazır: “Fütuhul - büldan, Zakir Kadri Ugan tərəfindən T. C. Maarif Vəkaləti Klassikləri arasında, iki cild halında İstanbulda 1955 - 56 illərində Turkcəmizə qazandırılmışdır. Çox dəyərli tərcümə çalışmaları etmiş və bunların bir çoxu hələ də yayınlanmayan mərhum Z. K. Uganın Fütuhul - büldan tərcüməsində bəzi yanlışlıqlar nəzərimizi cəlb etdi. Bundan başqa əsərin çap maşınında işlənməsi sırasında və mətbəə düzəlişləri əsnasında, başda xüsusi isimlər olmaq üzrə, bir çox kəlimə yanlış olaraq təsbit edilib basılmışdır; bəzi şeylər qarışmış vəya sadəcə üzərindən keçilmişdir. Biz tərcüməmizi həyata keçirərkən mərhum Uganın tərcüməsindən istifadə etdik; ərəbcə mətnlərin daha yaxşı anlaşılmasında ondan yararlandıq. Ancaq burada mövcud olan bəzi yanlışlar Hz. Ömər barəsində çalışdığım 1974 - cü ildən bəri, bu əsərin yenidən tərcümə edilməsinə məni məcbur etmişdir. Bu yanlışlardan yalnızca bir örnək verməklə yetinəcəyəm: “Ömər bin Xəttab, Səvad torpaqlarının onda birinə (öşürünə) əl qoyduğu (dövlətləşdirdiyi) vaxt, mən torpağımın onda yeddisini əlimdə mühafizə edə
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|