Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Halk Hikâyesi ve Halk Hikâyesi Söyleme Geleneği
- Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı
- Türk Dil ve Kültürünün En Eski Dönemleri ve Kıbrıs’a Ulaşması Bugünkü Durumu Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (23-25 Mayıs 2005)
- A. ŞEKİL BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRMA
- A. MUHTEVA BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRMA
- Aşıkların Birbirleri ile Tanışması
- Aşklarının Onay Görmemesi
- Mahmut ile Mecnûnun Yollara Düşmesi
- Türk Dil ve Kültürünün En Eski Dönemleri ve Kıbrıs’a Ulaşması Bugünkü Durumu Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (23-25 Mayıs 2005)
- Eski Türk Edebiyatı Tarihi
Fuzûlî'nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisi ile kıbrıs türk halk edebiyatındaki Mahmut ve Leyla isimli halk hikâyesi'nin şekil ve muhteva bakımından karşılaştırılması 455
oldukça önemli bir yere sahip olan Leylâ ile Mecnûn’un Kıbrıs varyantını konu ve şekil bakımından karşılaştırmaya çalışacağız.
Halk hikâyesi söyleme geleneği halk arasında oldukça yaygındır. Bu geleneğin ilk mahsulü ve geçiş dönemi eseri Dede Korkut Hikâyeleri'dir. Halk hikâyeleri daha ziyade ozanlar ve meddahlar tarafından icra edilmektedir. Uzun kış gecelerinde ve halkın toplu olarak bir araya geldiği mekânlarda saatlerce halk hikâyesi anlatan aşıklar dinlenmekteydi. Halk hikâyesi; "Göçebelikten yerleşik hayata geçişin ilk mahsullerinden olup; aşk, kahramanlık, vb. gibi konuları işleyen; kaynağı Türk, Arap-İslâm ve Hint- İran olan büyük ölçüde aşıklar ve meddahlar tarafından anlatılan nazım nesir karışımı anlatmalardır 5 ".
Edebiyatımızda sık sık kullandığımız bu terimi üç grupta değerlendirebiliriz. 1. Klâsik Hikâyeler: Divan Edebiyatı nazım şekillerinden mesnevi tarzı ile yazılmış ve bir olaya dayalı eserler. 2. Modern Hikâyeler: Kişileri, olayları, zamanı ve mekânı belli olan tahkiyevî eserler. Bunlar genellikle kısa metinlerdir. 3. Halk Hikâyeleri: Üzerinde durduğumuz hikâyelerdir. Diğerlerinden ayıran en önemli özelliği nazım, nesir karışık olması ve bazılarının ilk söyleyenlerinin belli olmasıdır. Yukarıda mesnevi ve halk hikâyesi türlerinin şekil ile muhtevası hakkında bilgiler vermeye çalıştık. Bu bağlamda Leylâ vü Mecnûn mesnevisi ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nde derlenen Mahmut ile Leyla 6
Edebiyatı sahasında görülen Leylâ ile Mecnûn isimli hikâyenin Klasik Türk Edebiyatı'nda aynı adı taşıyan eserden ve Fuzûlî'nin yazmış olduğu varyanttan ortaya çıktığı sanılmaktadır.
5 Alptekin, Ali Berat, Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Akçağ Yayınları, Ankara 2002, s. 18. 6 Adı geçen metnin tamamı, Akçam, Zeki: (2008), “Leylâ ile Mecnun İsimli Halk Hikâyesinin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde Derlenen “Mahmut ile Leyla” Varyantı Üzerine Bazı Tespitler, Türk Dil ve Kültürünün En Eski Dönemleri ve Kıbrıs’a Ulaşması Bugünkü Durumu Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (23-25 Mayıs 2005), Girne Amerikan Üniversitesi, Girne Şubat 2008, s. 172-179, adlı kitapta yayınlanmıştır. Zeki AKÇAM, Ayşegül AKÇAM 456
A. ŞEKİL BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRMA • Fuzûlî'nin eseri, üç rubai ve mensur bir önsözle başlıyor. Sırasıyla Arapça ve Farsça karışık bir münacaat, tevhid, ikinci bir münacaat, kendine hitab, na't, miraciye, Peygamberi Öven Arapça, Farsça ve Türkçe karışık bir kasideden sonra, sakiye hitap girişiyle değerinin bilinmediğinden ve "saki- nâme" başlığı altında takdirsizlikten şikâyet ediyor, yine sakiye hitap girişiyle kendini, sonra Kanunî'yi övüyor. Ardından sebeb-i nazm-ı kitab başlıklı manzume ile Veys Bey için yazdığı manzumeden sonra hikâyeye giriş yapıyor. •
Mahmut İle Leyla isimli halk hikâyemiz ise "Vaktiyle Orta Anadolu'da bir padişah vardı. O zaman adı şanı ile tanınmış bir şahsiyetti. Evlat olarak yalnız tek bir oğulları olmuştu. Oğlana Mahmut ismini verdiler" şeklinde mensur bir giriş ile başlamaktadır. Mesnevideki gibi münacaat, na't gibi manzum bölümler yoktur. •
bölüm vardır. Hikâye beyit birimi ile yazılmış olup toplam 3096 beyittir. Aruz vezniyle yazılan hikâye manzumdur. Her beyit her ne kadar da kendi arasında anlamlı olsa da birbirleriyle bağlantılıdır. •
Mahmut ile Leyla isimli halk hikâyemiz manzum ve mensurdur. Halk hikâyemiz mensur bir giriş ile başlamaktadır. Bu girişin ve olayların anlatılmaya başlandığı mensur bölümden sonra Mahmut'un Leyla için söylemiş olduğu manzum kısım gelmektedir. •
Kız sen bu diyara nereden geldin, Beni hançerleyip kalbimi deldin, Aşkına tutuldum yandım kül oldum, Beni hançerleyip bağrımı deldin. Bu dörtlükten sonra Leyla ile Mahmut'un manzum bir bölümle karşılıklı konuştuğunu görmektteyiz. -Aldı Kız- Habeşistan' dadır benim mekanım, Aşkınla doludur benim her yanım, Ben seni gördükçe her an yanarım, İsmini söyle de bileyim canım. - Aldı Oğlan - Ben sana söyleyim Mahmud' tur adım, Olgun bir kuş gibi kırık kanadım, İsmini söyle ben de bileyim, Fuzûlî'nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisi ile kıbrıs türk halk edebiyatındaki Mahmut ve Leyla isimli halk hikâyesi'nin şekil ve muhteva bakımından karşılaştırılması 457
Aşkınla doluyum çıkar feryadım. -Aldı Kız- Ben seni sevmiştim Mahmut ezelden, Leyla vazgeçer mi böyle güzelden, Sarılıp sevişmedir bu sevdanın sonu, Sanki yoğurdular seni şekerden. Leylâ ile Mahmut'un genellikle manzum kısımlarda birbirleriyle konuştuklarını görmekteyiz. Bunun yanında mensur kısımlarda da karşılıklı konuşmalar geçmektedir. Karşılıklı konuşmalar oldukça sadedir. Mensur kısımların dışında Mahmut ile ile Leylâ hikâyesi 30 dörtlükten oluşmaktadır. Dörtlükler 11'li hece ölçüsü ile yazılmış olup uyakları bazen düzenli bazen ise düzensizdir. Düzenli oldukları zaman şu şekilde kafiyelenmektedirler:
Dörtlük sayılarında belli bir düzen yoktur. Bazen tek bir dörtlükten oluşan manzum kısımlar, genellikle 3-4-5 dörtlük arasında değişmektedir. • Fuzûlî'nin Leylâ ile Mecnûn'da beyitlerin arasında yer yer gazel ve münacaatlara rastlamaktayız. Tıpkı Leylâ ile Mecnûn'un çölde karşılaşıp birbirlerini tanımadıklarını beyan edip tanımaya çalıştıkları kısımda: Leylâ'nın: Ey kılan şeyda meni menden bu istiğna nedür Nice sormazsen ki ahval-i dil-i şeyda nedür Beyitli gazel ile cevap vermesi sanırız bu bahse iyi bir ömek olacaktır. •
bitmektedir. •
Mesnevimizin ise sonuna Fuzulî "Tamam-ı Sühan" başlıklı bir manzume eklemiştir. Bu manzumede felekten şikâyet eden Fuzûlî mesnevinin sonunu istediği şekilde bitirmesinin nedenlerini ifade etmektedir.
•
olmadığı için üzgündür. Allah'a yalvarır, adaklar adar; her çareye başvurur. Nihayet bir oğlu olur ancak bu çocuk doğar doğmaz ağlamaya başlar ve hiç susmaz. Çocuğa Kays adını verirler.
Zeki AKÇAM, Ayşegül AKÇAM 458
•
Mahmut ile Leyla'da ise tanınmış bir padişahın tek oğlu olarak doğar. •
Mesnevide on yaşına giren Kays sünnet ettirilerek okula verilir. Okulda kızlar da vardır. Bir saf kız bir saf oğlan oturmaktadır, •
öğrenimini bitirdikten sonra yüksek tahsile gönderilir. Saray etrafında eğitim alan Mahmut babasının ve tahtın tek varisidir. Bu yüzden sürekli olarak özel eğitim almıştır.
•
kendinden geçer. Leylâ'da onu okulda görünce kendinden geçer. Birbirlerini gören Kays ile Leylâ sürekli olarak birlikte zaman geçirmeye başlarlar. Okuldan ayrıldıktan sonra dahi onu görmek için türlü yalanlar uydurur. •
Mahmut ile Leylâ'da ise saz çalmayı öğrenen Mahmut bir yaz tatili sırasında romantik düşüncelere dalmıştır. Kız sevmek ve aşık olmak istemektedir. Saraylarının karşısında Habeşistan'dan gelen zengin bir tüccar oturmaktadır. Bu tüccarın Leyla isimli bir kızı vardır. Bu kız Mahmud'u çileden çıkartmaktadır. Mahmut her gün sazını alıp kız için türküler söylemektedir. Kız Mahmut'un saz çalmasını tebessümle seyretmektedir. Yine bir akşamüstü kız bahçelerinde gülleri toplamak için bahçeye iner. Bunu fırsat bilen Mahmut onun yanına gider, iki genç burada birbirlerine aşık olurlar, iki aşık burada bir daha ayrılmayacaklarına dair yemin ederler. Oğlan ve kız birbirlerine nişan için yüzük ve bilezik verirler. Aşklarının Onay Görmemesi •
Mesnevide Kays ile Leylâ'nın görüştüğünü öğrenen Leyla'nın annesi kızına, bu beraberlik için kızar ve onu okula göndermez. •
oğlunu bir tüccarın kızına yakıştırmaz. Bunu duyan tüccar kızım yanına alarak memlekete döner. Leyla'yı göremeyen Mahmut hasretinden duramaz ve onun oturduğu konağa gider ancak kimse yoktur. Çok üzülen Mahmut eline sazı olarak hasret dolu dörtlükler okur. Aldılar elimden nazlı Leyla' yı, Koydular başıma bin bir belayı, Leyla'yla kavuşmak nasib olmazsa,
Fuzûlî'nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisi ile kıbrıs türk halk edebiyatındaki Mahmut ve Leyla isimli halk hikâyesi'nin şekil ve muhteva bakımından karşılaştırılması 459
Yesin de ölümü ormanda ayı. Aşık oldum Leyla'm yürekten sana,
Kaçtın da bak neler getirdin bana, Gece gündüz ağlar dağlar gezerim, Yandı da yüreğim, döndü püryana,
Ben bir mecnun gibi dağda gezerim, Aşkınla yüreğim dağlar ezerim, Gündüz hayalimde gece rüyamda, Kavuşmamız vakti her an beklerim.
Leyla'nın aşkından gül gibi soldum, Aşkına tutulup sararıp soldum, O elmas yanağına buse kondurdum, Leyla'm ta yürekten sana vuruldum.
Leyla' m ceylan gördüm kalemdir kaşın, Daha şimdi on beş oluyor yaşın, Benim kimsem yok nede kardaşım, Leyla' m hayatımda sensin yoldaşım.
Dumanlar bürüdü dağların başım, Durmadan akıyor gözümün yaşı, Benim kimsem yoktur nede kardaşım, Arayıp bulacam benim yoldaşım. Mahmut ile Mecnûn'un Yollara Düşmesi •
Mesnevide, Leyla'yı görmek ümidi ile arkadaşlarıyla dolaşmaya çıkan Kays, Leyla'yı görünce düşüp bayılır. Aynı şekilde fenalaşan Leyla da bayılır. Leyla hemen arkadaşları tarafından yerden kaldırılarak götürülür. Ayıldığı zaman Leyla'yı göremeyen Mecnûn kahrından gömleğini yırtarak feryad etmeye başlar. Ümitsizliğe düşen Mecnûn kendisini sahrada bulur. • Mahmut ile Leylâ'da ise Leyla’yı konakta bulamayan Mahmut babasına sitem eder. Ancak babası ona vezirin kızını düşündüğünü söyler. Mahmut ise parada ve mevkide gözünün olmadığını ifade ederek saraydan kendisine bir at ve yetecek kadar yiyecek aldıktan sonra ayrılır. Uzun bir süre sonra bir köyde konaklayan Mahmut derdini köylülere anlatır. • Mesnevimizde çöllere düşen Mecnûn' u, babası Leyla ile görüştürme yalanı ile kandırır. Kabile içinde seçeceği en güzel kızla evlenebileceğini Zeki AKÇAM, Ayşegül AKÇAM 460
söylerler. Ancak Mecnûn buna şiddetle karşı çıkar ve bu aşk yarasına Leyla'dan başka kimsenin merhem olmayacağını haykırır. Mecnûn'un bu dertten kurtulması için hekimler çağrılır, tılsımlar yazdırılır, dualar edilir ancak bir netice alınamaz. Bunun üzerine babası Mecnûn'u Kabe'ye götürür. Mecnûn buradan hoşlanır. Aşktan kurtulmak için dua edeceği yerde Allah'a aşkı için ona daha fazla şevk vermesini ister ve yine çöllere düşer. Babası ondan umudunu keser. Leylâ'nın diyarına giderken bir avcı ile karşılaşan Mecnûn, avcının tuzağına yakalanan ceylanı üstündekilerini avcıya vererek kurtarır. Kurtardığı bu ceylanla birçok çöl dolaşır. • Leyla'yı aramaya çıkan Mahmut ilk geldiği köyde duraklar. Köylüler onun ızdırap çeken halini görünce hemen aşık olduğunu anlayarak derdini sorarlar. Beş gün önce köylerinden geçen bir kervanda Leyla'yı gördüklerini söyleyen köylüler, kervanın gittiği yönü gösterirler. Mahmut hemen yola koyulur ancak akşam olur karanlık çöker ve yolu bir dağın eteğine gelir. Hava soğuk ve yağışlıdır. Bunun yanında yolunu kaybetmiştir. Herşey üst üste gelmiş ve Mahmut Allah'a: “ya murada erdir ya da öldür” diye dua eder. Geceyi mağarada geçiren Mahmut sabah olunca aşağı inmeye çalışır ancak yoğun bir tipi başlar. Yorgun olan ve bir de tipiye yakalanan Mahmut attan yere düşer. Oradan geçen bir çoban onu bulur ve iyileştirir. •
Mesnevimizde ise böyle bir bölüm yoktur. Mecnun tüm canlı ve cansız varlıklarla konuşmakta ve onlara derdini anlatmaktadır. Bu sırada Leyla hisara kapatılmıştı, Yanında olan genç kızlar her ne kadar da onu neşelendirmeye çalışsalar da başaramazlar. Bir bahar günü annesi Leyla'yı gezdirmek için dışarı çıkarır. Ancak bu dışarı gezmeleri sırasında avda olan İbn-i Selam Leyla'yı görür ve aşık olur. Ona hediyeler gönderir, ailesinden istetir. Ailesi bu teklifi kabul eder ve Leyla'yı İbn-i Selam'a verirler. Bunu duyan Mecnûn'un derdi daha da artar. Dertli dertli gazel okurken Nevfel adından adalet ve cesareti ile tanınmış Mecnûn'u duyar. Onun derdine çare olmak için Leyla'yı Mecnun için istetir. Leyla'nın kabilesi buna şiddetle karşı çıkar. Bunun Üzerine Nevfel ile Leyla'nın kabilesi arasında savaş çıkar fakat Nevfel savaşı kazanamaz. Nevfel pes ederek kendi yurduna doğru yola çıkar. Mecnûn bu işe daha da dertlenerek yine çöllere düşer. •
Leyla ile Mahmut hikâyesinde ise Leyla Habeşistan'da zengin bir tüccar ile evlendirilecektir. Bunu bir kocakarıdan öğrenen Mahmut kendisine yardım etmesini ister. Bunun üzerine kocakarı ona düğünün yerini ve tarihini
Fuzûlî'nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisi ile kıbrıs türk halk edebiyatındaki Mahmut ve Leyla isimli halk hikâyesi'nin şekil ve muhteva bakımından karşılaştırılması 461
öğrenir. Mahmut ertesi günü düğünün olacağı yere gider. Leyla'yı görür görmez sazı eline alır ve onun için sevda sözleri söylemeye başlar. Mahmut'un geldiğini anlayan Leyla'nın gözleri kan çanağına döner. Mahmut hemen kocakarıyı Leyla'nın yanına gönderir. Kendisine nişan olarak vermiş olduğu bileziği kocakarının koluna takar. Bu bilezik ile Leyla'nın onu tanıyacağını söyler. Leyla'nın yanına gitmeyi başaran kocakarı "Mahmut'un kendi evinde olduğunu söyledi. Bunu üzerine Leyla gece yarısı evlerine geleceğini ve kaçmak için Mahmut'un hazırlık yapmasını istediğini söyler. Gece yarısı olduğunda Leyla kaçar. Birbirine kavuşan iki aşık Mahmut'un memeleketine gider. Oğlunu gördüğüne sevinen Padişah kırk gün kırk gece düğün yapar. •
Leylâ ile Mahmut isimli halk hikâyemiz mutlu sonla biterken mesnevimizdeki Mecnun'umuz çöllere düşmüştür. Türlü bahanelerle Leylâyı görmeye çalışan Mecnûn sürekli olarak çile çekmektedir. İbn-i Selam ile evlenen Leyla ona büyülü olduğunu söylerek kendisine yaklaştırmaz. Türlü çileler çeken aşıklarımız kavuşamazlar. Kavuştuklarında ise Mecnûn'un beşerî aşkı ilahî aşka dönüşmüştür. Bunu büyük bir olgunlukla karşılayan Leyla kavuşamamanın veridiği acı ile ölür. Bunun üzerine, Mecnûn Allah'tan ölmeyi diler. Allah'ın takdiri ile ölen Mecnûn Leyla'nın mezarı açılarak yanına gömülür. Her iki aşığın da ölüsünü gören mezarların başında hergün nöbet tutmaya başlar. Yine bir gece mezarı beklerken uyuyakalır. Rüyasında zevk ve sefa içinde kendilerine hizmet edilen iki güzel görür. Zeyd sorar burası neresidir, "burası cennettir ve bu iki kişi ise Leyla ile Mecnûn'dur" cevabını alır. Zeyd bu rüyayı halka anlatır. Bunun üzerine halkın bu iki aşığa olan inançları artar ve sürekli olarak bu kabri ziyarete gelirler. Zeki AKÇAM, Ayşegül AKÇAM 462
olan Leylâ ile Mecnûn'u Halk Edebiyatı sahasında birçok aşığımız tarafından anlatılan ve bir varyantı da Kuzey Kıbrıs'ta derlenen Leyla ile Mahmut isimli halk hikayesi ile karşılaştırmaya çalıştık. Belirtilen hikâyeler her iki sahada da oldukça yaygın bir şekilde anlatılmış olup bu nedenle de birçok varyant ortaya çıkmıştır. Genceli Nizamî'nin bir kabilede geçen aşk hikâyesinden esinlenerek yazmış olduğu hikâye yine halka dönmüş ve hala daha anlatılagelmektedir. Bu nedenledir ki her iki sahanın da birbirinden ne kadar uzak olduğu söylense de benzer yanlarının olması muhtemeldir. Nitekim makalemizde de görüldüğü üzere, özellikle de muhteva bölümünde bazı ortak noktalar dikkati çekmektedir. Her iki aşığın aralarındaki aşkın büyüklüğü, aşıklarımızın sevgililerini bulmak için gurbete gidişleri, onları ailelerine şikâyet eden yaşlı kadınların olması gibi bir çok ortak noktaya rastlamaktayız. Ortak noktların yanında özellikle muhteva bakımından Kuzey Kıbrıs'ta derlenen varyantımız oldukça kısadır. Fuzûlî'nin varyantı ise 3000 beyitten fazladır. Özellikle İbn-i Selam'ın Leyla'yı istemesi. Mecnûn'un çöllere düşmesi, tüm hayvanlarla konuşması, Leyla'yı görmek için dilenci kılığına girmesi bölümleri Kuzey Kıbrıs'taki halk hikâyemizde görülmemektedir. Fuzûlî'nin Leylâ ve Mecnûn mesnevisi ile kıbrıs türk halk edebiyatındaki Mahmut ve Leyla isimli halk hikâyesi'nin şekil ve muhteva bakımından karşılaştırılması 463
KAYNAKÇA
Alptekin, Ali Berat, Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Akçağ Yayınları, Ankara 2002. Akçam, Zeki: (2008), “Leylâ ile Mecnun İsimli Halk Hikâyesinin Kuzey
BORAT AV, Pertev Naili, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Ankara 1946.
Yayınları, C-I, s.221-251. Mine Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınlan, Ankara 1994.
Zeki AKÇAM, Ayşegül AKÇAM 464
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|