Ənənəvi ərəb dilçiliyində başqa dillərin tədqiqi məsələsinə dair
7
ƏNƏNƏVİ ƏRƏB DİLÇİLİYİNDƏ BAŞQA DİLLƏRİN
TƏDQİQİ MƏSƏLƏSİNƏ DAİR
V.M.MƏMMƏDƏLİYEV
*
Orta əsrlərdə Avropanın keçirdiyi durğunluq dövründə çiçəklənən ərəb
dilçiliyi linqvistikada yeni ənənə yaratmış, onun müəyyən etdiyi prinsip,
metod və normalar qohum dillərlə yanaşı, geneoloji və tipoloji baxımdan
ərəb dilindən fərqli dillərə də tətbiq edilmişdir (1,147;2,23). Bu çətin işdə
mənşəcə ərəb olan alimlərlə birlikdə, qeyri-ərəblər də fəal iştirak etmişlər.
Ərəb dilinin qrammatikasına dair bizə gəlib çatmış ilk əsərin müəllifi
Sibəveyhi ( vəfatı 794 və ya 796), Sibəveyhinin kitabına geniş şərh yazmış
Sirafi (898-929) mənşə etibarilə farsdırlar.
Siryani əsilli tarixçi, filosof, ilahiyyatçı, ədib və təbib Əbül-Fərəc
Cəmaləddin ibnül- İbri (v.1286) mənşəcə türk olan Zəməxşərinin” əl-
Müfəssəl” əsərini örnək alaraq siryani dilinin qrammatikasını yazmışdır(3).
Əndəlisdə yaşayan yəhudi alimlər ərəb dilçiliyində qəbul edilmiş normalar
əsasında ibri dilinin qrammatikasını yazmışlar (4;5).
Əndəlis qrammatika məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən Əbu
Həyyan (1256-1344) türk, fars, həbəş dillərinə dair əsər yazan ərəb
alimlərindəndir (6). Əbu Həyyan bu dillərə dair
، كرتلا ناسل يف لاعفلأا باتك
، كارتلأا ناسل يف كاردلاا باتك
، سرفلا ناسل يف سرخلا قطنم
كرتلا وحن يف كلملا وھز
،
شبحلا ناسل يف شبغلا رون
və ya)
شبحلا ناسل نع شبغلا ءلا
(
رومشبلا ناسل يف روبخملا
və ya)
ناسل يف روبخملا
رومحيلا
(
kitablarını yazmışdır. Çox təəssüf ki, Əbu Həyyanın son dörd əsəri tapılma-
mışdır. Əbu Həyyanın “bəşmur”, yaxud “yəhmur” adlandırdığı dilin məhz
hansı dil olduğunu indiyə qədər müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır
(6,186-187; 7,120-121). Çox ehtimal ki, o, Afrika dillərindən biridir.
Zahiri məzhəbinin ən böyük nümayəndələrindən biri, məşhur fəqih,
mühəddis, tarixçi, ədib və şair İbn Həzm (994-1064) nəzəri dilçilik və başqa
*
BDU-nun İlahiyyat fakültəsinin dekanı, akademik
