Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
V.M.MƏMMƏDƏLİYEV 8 dillərə münasibət barədə maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Əndəlisdə doğulub boya-başa çatmış, dövrünə görə çox mükəmməl təhsil almış yüksək mədəniyyət və intellekt sahibi İbn Həzm ərəb, ibri və siryani dillərinin yaxınlığını yaxşı dərk edir, bu yaxınlığı bir dilin ləhcələrinin bir-birinə yaxınlığı, oxşarlığı kimi qəbul edirdi. İspan və ya fars mənşəli olduğu güman edilən İbn Həzmin fikrincə, siryani, ibrani və ərəb dilləri əslində bir dildir. Bu dildə danışanlar müxtəlif yerlərə köçmüş və tədriclə hərəsinin öz ləhcəsi meydana gəlmişdir (8,I,30). İbn Həzm Həzrəti Adəmin danışdığı dildən bəhs edərkən, ümumiyyətlə, dillərin yaranması məsələsi üzərində geniş dayanmış və bu məsələdə ərəb alimlərindən çoxunun müdafiə etdiyi tövqif (dilin insana Allah tərəfindən bildirilməsi, öyrədilməsi) nəzəriyyəsini dəstəkləmişdir. İbn Həzm dilin təbiətdən doğduğu fikrini qəbul etməmişdir. Onun fikrincə, ilk və əsl dil Həzrəti Adəmə vəhy edilən dildir. Adəmin övladları zaman, məkan və şəraitə uyğun olaraq bu əsl, lakin bəsit olan dildən başqa dillərin törəməsinə zəmin yaratmışlar (8,I,130). İlkin dilin siryani, ibrani, ərəb, yaxud yunan dili olması barədə heç bir nəqli (Qurana, hədisə istinad edən) dəlil olmadığı üçün bu haqda qəti fikir söyləməyin, qeyri-mümkün olduğunu deyən İbn Həzm dil alimləri, dil qrupları nəzəriyyəsinə Avropa dilçilərindən iki əsr öncə diqqəti cəlb etmişdir. İbn Həzmə görə, ərəb, ibrani (yəhudi) və siryani dilləri Himyər dil qrupuna deyil, Mudar və Rəbiə dil ailəsinə mənsub olub bir tək dil hesab edilir. Bu dillər tədriclə zaman, məkan və şəraitə uyğun olaraq, həm də qonşu dillərin təsiri ilə müəyyən dəyişikliklərə uğramış, onların hər biri müstəqil bir dil halına gəlmişdir (7,121-122;9,59). Ərəbcə danışan ilk şəxsin Həzrəti İsmail, ibranicə danışan ilk şəxsin Həzrəti İshaq olduğun, onların atası Həzrəti İbrahimin isə siryanicə danışdığını qeyd edən İbn Həzm bundan belə bir nəticəyə gəlir ki, ərəb və ibrani dilləri siryanicədən törəmişdir (8,1,30-31;9,59). İbn Həzm yunancanın ən zəngin dil sayıldlğı üçün ilk dil ola biləcıyi fikrinə şərik çıxmır.O, belə hesab edir ki, hər hansı bir dilin güclü, zəngin, yaxud zəif olması həmin dilin əsli, kökü ilə deyil, o dildə danışanların ictimai-siyasi gücü ilə müəyyən olunur. Dövləti dağılan, işğala uğrayan, yaxud yurd-yuvalarından çıxarılıb didərgin salınan millətlərin, xalqların dilləri tədriclə zəifləyib yox olur. İbn Həzmin özünün bu görüşü ilə müasir Ənənəvi ərəb dilçiliyində başqa dillərin tədqiqi məsələsinə dair 9 dilçiliyin dillərin təşəkkülü, inkişafı və təkamülü barəsindəki konsepsiyasına xeyli yaxınlaşdığını söyləmək olar (9,59). İbn Həzmin eyni zamanda bir dilin digərindən üstün olması iddialarını rədd etməsi də müasir nəzəri dilçilik anlayışlarına uyğun gəlir. Yunancanın ən üstün bir dil sayıldığını, digər dillərin köpək mırıltısı, yaxud qurbağa qurultusu qəbilindən olduğunu iddia edən yunan filosofu Calinusun cahil və axmaq bir adam olduğunu söyləyən İbn Həzm məsələyə psixoloji baxımdan yanaşaraq hər bir insanın öz ana dili xaricindəki bütün dilləri bir sıra qarışıq səslər toplusu kimi qəbul edə biləcəyini və bu məsələdə üstünlüyü dil, əlifba, hərf kimi vasitələrdə axtarmağın doğru olmadığını göstərir. İbn Həzm vəhy dili olduğu üçün ərəb dilini üstün dil sayan görüşə qarşı da çıxaraq belə hesab edir ki, dil ünsiyyət vasitəsidir və hər peyğəmbər ilahi əmrləri öz xalqının, öz qövmünün dili ilə təbliğ etmişdir. Belə ki, Tövrat, Zəbur və İncili ibranicə, İbrahimin sühüfü isə siryanicədir. İbn Həzm Cənnətdəki dilin ərəb dili olduğu iddiasını da bu barədə nəss (Quran ayəsi, hədis), yaxud icma (islam alimlərinin ümumi fikir birliyi) olmadığı üçün qəbul etmir (9,59). Əndəlisdə doğulub boya-başa çatdığı, orada təhsil aldığı, ömrünü orada başa vurduğu, üstəlik, bəzi mütəxəssislərin fikrincə, ispan əsilli olduğu üçün latın dilini bildiyi guman edilən İbn Həzm yeri gəldikcə ərəb və latın dillərini bir-biri ilə qarşılaşdırmış və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, ərəb dilinin əksinə olaraq latıncada dolaşıqlığa gətirib çıxaracaq eyni və ortaq mənalı sözlərin (sinonimlərin- V.M) az olması bu dilin möhkəm bir dil olmasını təmin etmişdir (9,59;10,52-54). İbn Həzmin bu görüşü ilk baxışda mənsub olduğu zahiri məzhəbinin bir təzahürü kimi görünsə də, onun hər hansı bir dilin zənginliyinin və mükəmməlliyinin eyni anlamlı, təkrar sözlərin çoxluğu ilə deyil, müəyyən bir məfhumu ifadə edən sözlərin zənginliyi ilə ölçüldüyünü söyləməsi nəzəri dilçilik baxımından çox maraqlı bir fikirdir (9,39). Göründüyü kimi, İbn Həzm öz mülahizələrini əsaslandırarkən müasir dilçiliyin əsas cərəyanlarından olan sosiolinqvistika və psixolinqvistikanın müddəaları ilə səsləşən maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Dilin hədəfi, qayəsi, önəmi, təlimi səs-söz, söz-məna əlaqəsi, kəlmə, kəlam, qövl (deyim), dillərin müqayisəsi, sözdüzəltmə kimi linqvistik mövzularda mənsub olduğu zahiriyyə məktəbinin normalarından, mülahizə V.M.MƏMMƏDƏLİYEV 10
və müddəalarından çıxış edərək maraqlı fikirlər irəli sürən İbn Həzm dili “qavram və düşüncələri ifadə edən sözlər toplusu” adlandıraraq onu Allahın yaratdıqları içərisində sadəcə insana deyil, ağıl sahibi olan bütün varlıqlara (mələklərə, cinlərə və s. – V.M) bəxş etdiyi ən böyük nemət hesab etməkdədir (8,4-5;9,59). İbn Həzm bəlağətlə də çox maraqlanmış, özünün müxtəlif kitab və risalələrində bəlağət məsələlərinə toxunmuşdur. Onun fikrincə, hər hansı bir söz, ifadə yalnız o zaman bəliğ (bəlağətli, ədəbi) ola bilər ki, o xalqın və ziyalıların anlaya biləcəyi dərəcədə sadə olsun, məqsəddən kənara çıxmasın, onun ibarəsi qısa, mənası dərin olsun və, beləliklə, zehndə rahat qalsın. Bəlağətdən danışan İbn Həzm onun aşağıdakı üç növündən bəhs edir: 1)Cahizin üslubunda olduğu kimi, xalqın bildiyi sözlərdən yaranan bəlağət; 2) Həsən Bəsri və Səhl bin Harunun örnəyində olduğu kimi, xalqa yabançı sözlərdən yaranan bəlağət; 3) İbnül Müqəffə və bəzi başqa ərəb ədiblərinin üslubunda olduğu kimi, əvvəlki iki növün qarışığından yaranan bəlağət (9,59).
Quranın ecazından danışan İbn Həzm onun təqlidedilməzliyini Allah kəlamının bəlağət və nəzmində (sözdüzümündə), insanların bilə bilməyəcəkləri bir sıra qeyb xəbərlərində görənlərlə qəti razılaşmayaraq onları tənqid edir və bu məsələdə məşhur mötəzili filosof ən - Nəzzamın Allahın Quranı təqlid etmə gücünü insanların əlindən aldığını iddia edən “sərfə” nəzəriyyəsinin tərəfdarı kimi çıxış edir (11,III,16-17). İbn Həzm haqqında deyilənlərə yekun vuraraq onu qeyd etmək istəyirik ki, fiqhə, dinlər tarixinə, hədisə, xüsusilə zahiri məzhəbinə dair qiymətli kitablar yazmış, özünün məşhur ةمامحلا قوط
əsəri ilə ərəb ədəbiyyatında romantizmin, demək olar ki, əsasını qoymuş, platonik eşqin öncüllərindən biri olmuş bu görkəmli alim eyni zamanda ərəb dilinə, sami dillərə, bütövlükdə nəzəri dilçiliyə dair çox maraqlı və qiymətli fikirlər söyləmişdir. İbn Həzm orta çağ ərəb filosofları tərəfindən “peşəkar dilçi” hesab edilməsə də, onun dilçiliyə dair mülahizələrinin,eləcə də ədəbi görüşlərinin müstəqil, monoqrafik tədqiqata cəlb edilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Bu baxımdan tanınmış türk ərəbşünası İsmayıl Durmuşun araşdırmaları xüsusi maraq doğurur (bax: 9,58-61). Ənənəvi ərəb dilçiliyində başqa dillərin öyrənilməsindən söhbət gedərkən iki məşhur alimdən xüsusi bəhs etmək lazım gəlir. Onların birincisi Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|