Ülviyyə SƏLİMBƏYOVA
406
Qalxma
dövrləri
Ümumi
anlayış
ŞƏRİƏT
TƏRİQƏT
MƏRİFƏT
HƏQİQƏT
İnsanın
kamilliyinə
baxış.
Vücudun
yolu
(tubuh).
Qəlbin yolu
(həti).
Sirrin yolu
(rəhəsiə).
Ruhun yolu
(nyəvə).
Fəaliyyət
növü.
Nitq (qətə). Əməllər
(perbuatan).
İdrak
(penqetauan).
Var olmaq
(kelakuan).
Fəaliyyət
üzvləri.
Dil (lidah).
Qəlb (xəti). Sirr
(rəhəsiə). İdrak (budi).
Qəlbə baxış.
Qəzəbli (nəfs
əl-əmmarə).
Tövbəli (nəfs
əl-ləvvamə).
Barışdırılmış
(nəfs əl -
mütməinə).
Sufivari
(nəfs əl-
sufiya)
Ünsürlər.
Su (air).
Hava (əngin). Od
(api).
Torpaq
(bumi).
Həyat planı.
İnsanın fiziki
dünyası (aləm
şahidə, nasut
aləmi).
Kainat
hökmranlığı
(mələkut
aləmi).
İlahi dünya
(lahut aləmi,
aləm əl-fəna).
Kainat
hökmranlığı
(cəbərut
aləmi).
Allahın
təcəllası.
Əməllər
(əfəl).
Adlar (əsma). Mahiyyət
(zat).
Əlamət
(sifət).
Həyat
pillələri.
Yaradılan dörd
aləm (aləm-
ərvah, aləm əl-
misal, aləm əl-
əcsam, aləm
əl-insan).
Vahidiyyə.
Əhədiyyə. Vəhdə.
Dərk edilmə
pilləsi.
İnamlı ad
(elm əl-
yəqin).
İnamlı
görünmə (eyn
əl-yəqin).
Kamil inam
(kamal əl-
yəqin).
Həqiqi inam
(həqq əl-
yəqin).
Sonda onu da qeyd etmək istərdik ki, sufiliyin bütün müsəlman Şərqində
yayıldığı kimi, Azərbaycanda da yayılması və bu xalqın mədəniyyətində
dərin iz buraxması, onun sosial-ictimai əhəmiyyətli mövqeyinə ehtiyacın
mövcudluğundan xəbər verir.
Təsəvvüfün təkamül yolu və bədii ədəbiyyatda işlənmə tarixi
407
ƏDƏBİYYAT
1.
А.Д.Кныш. Учение Ибн Араби в поздней мусульманской
традиции. – Суфизм в контексте мусульманской культуры. М., 1989.
2.
İbn Ərəbinin fəlsəfi irsi müasir fransızdilli ədəbiyyatda. Zöhrə
Əliyeva. Azərbaycan. -2009. 7 oktyabr. S-7.
3.
İbn Ərəbidən başlanan vəhdət yolu. AMEA-nın müxbir üzvü,
professor Səlahəddin Xəlilov. Azərbaycan - 2009, 10 0ktyabr.
4.
Klassik ədəbiyyatda Vəhdəti - Vücud. Sənan İbrahimov. Bakı,
“MBM” MMC, 2007.
5.
Azərbaycan şairi Nizami. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı,
Azərnəşr, 1991. səh. 232.
Ülviyyə SƏLİMBƏYOVA
408
NƏTİCƏ
“Təsəvvüfün təkamül yolu və işlənmə tarixi” adlı məqalədə İslam dini-
nin daxilində yaranan sufiliyin Qurani-Kərim ayələrinin batini mənaları ilə
şərhə ehtiyacı olduğu açıqlanır. Belə ki, bu mövqedən çıxış edərək, ilk sufi
nəzəriyyəçiləri olan Qüşeyri (vəfatı-1072), Əbu Mənsur Əbdülqadir Bağ-
dadi, Mühyiddin ibn Ərəbi, Sədrəddin Konyəvi, Xacə Abdullah Ənsari, Mol-
la Sədra, Feyz Kaşani və b. bu kimi başqa alimlərin nəzəri fikirlərindən elmi
dəlillərlə çıxış etməklə, təsəvvüfün İslami-irfani mövqeyi açıqlanmışdır.
SUMMARY
This article deals with the scientific explonation of suphism created
inside Islamic religion which the meaning is opened in the ayats of Qurani-
Kerim. From this point of view, the first suphi theorists Qusheyri (dead
1072), Abu Mansur Abdulgadir Bagdadi, Muhyiddin ebn Arabi, Juneid
Bagdadi, Sadraddin Konyavi, Haja Abdullah Ansari, Molla Sadra, Feyz
Kashani and others have revealed the Islamic position of tasavvuf.
РЕЗЮМЕ
Среди актуальных проблем изучения классического культурного
наследия народов Востока, исповедующих Ислам, едва ли не самой
важной остается проблема суфизма. А так же историческое обращение
Ислама к разработке философских, этических, эстетических проблем
присходило под воздействием развившихся в суфизме тенденции.
В этой статье в произведениях Гушейры (умер в 1072 году), Абу
Маннсура Абдулкадыра Багдади, Шайха Мухйи ад – дина Ибн ' Араби,
Джунейда Багдади, Седреддина Коневи, Хаджа Абдуллаха Ансари,
Мола Садры, Фейза Кашани вахдат ал – вуджуд рассматривается в
контексте Ислама и его священный книги Корана.
İntiharın sosiologiyası
409
İNTİHARIN SOSİOLOGİYASI
Yusif Zeynalabdin oğlu FƏRHƏNGDUST
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutu
Bu çox əhatəli araşdırmada intihara dair şərh, onun səbəbləri, intiharın qısa
tərifini (onu törədən amillər və intiharın qarşısının alınması yolları) təqdim
edirik. Biz, sosioloqların nəzəriyyələrinə İranda intihar anlayışının araşdırma
və şərh edilməsi nöqteyi-nəzərindən müraciət edəcəyik. Bu məqsədlə də biz
intihara iki aspektdə yanaşaraq onu iki qismə bölmüşük: 1. Nəzəri. 2. Təcrübi
Nəzəri intiharın araşdırılması
İntihar hadisəsi yaşadığımız əsrin ən mühüm hadisələrindən olub
psixoloji narahatlıqlar, ziddiyyətlər, həmçinin sosial bərabərsizlikdən irəli
gələn ictimai problemlərdəndir.
Emil Durkheym özünün “İşin bölünməsi” kitabında belə bir fikir irəli
sürür ki, “İntihar sivilizasiya ilə birgə özünü büruzə verir və ya geri qalmış
cəmiyyətdə onun forması inkişaf etmiş cəmiyyətlərdən fərqlənir”. (1,284)
1737-ci ildə Defonten ilk dəfə olaraq Fransada “Suicide” sözünü elmə gətirdi
və sonralar 1762-ci ildə Fransa Elmlər Akademiyası onu qəbul etdi. (2,178)
Batamor özünün “Sosiologiya” əsərində göstərir: “Durkheym öz
araşdırmasında belə bir fikir irəli sürür ki, intihar səviyyəsi ilə insanların
sosial qruplardakı bağlılıq dərəcəsi arasında rabitə qurulur. E.Durkheymin
qənaətinə görə, müxtəlif sosial qruplardakı intiharın səviyyəsi bu qrupların
xarakterik xüsusiyyətləri ilə əlaqələnir və bu vasitə ilə intiharın sosial
səbəbləri aşkar edilir.” (3,217)
E.Durkheym insanın təbiətini sosial reallıqlarla izah edir. Onun fikrincə,
sosial reallıqlar üç yolla baş verir: hiss etmək, düşünmək və əməl etmək.
Bunlar insanlar arasında demək olar ki, eynidir. Bu reallıqlar fərdlərə
nisbətdə xarici məfhum hesab edilirlər və onlara avtoritar formada təsir
göstərirlər.(4,114,117)