Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aləmin Hüdusu (sonradan yaradılması)
i.e.n. Aqil ŞİRİNOV 116
Mütəəxxirun (Qəzzalidən sonrakı) dövrü kəlam kitablarında isə mövzu daha çox “əl-umuru-l-ammə” 3 bölümündə “qədimin (başlanğıcı olmayan, əzəli) və muhdəsin (başlanğıcı olan) xüsusiyyətləri”, “qədim bəhsləri”, “hadis (sonradan olan, başlanğıcı olan) bəhsləri” və “zaman” başlıqları altında müzakirə olun- muşdur. Bu qısa məlumatdan sonra yuxarıdakı suallara cavab verməyə çalışaq. 4
Aləmin Hüdusu (sonradan yaradılması): Aləmi “Allahdan başqa hər şey” kimi tərif edən kəlamçılar 5 Aristotelin (b.e.ə. 384-322) irəli sürdüyü materiya-forma mərkəzli aləm anlayışına (hilomorfizm) qarşı cövhər-ərəz (substansiya-aksidensiya) mərkəzli atomçu (bölünməyən parça - əl-cuz əlləzi lə yətəcəzzəu- ازجتي لا يذللا ءزجلا) bir aləm ideyasını mənimsəmişlər. Kəlamçıların bu anlyışı mənimsəyərək müdafiə etmələrinə səbəb olan ən əsas təkanverici güc aləmin sonradan olmasını və bunun öz hərəkətlərində seçmə azadlığına sahib olan bir Yaradıcı tərəfindən yaradıldığını dəlilləndirmə təlaşıdır. Cövhər-ərəz mərkəzli aləm anlayışı kəlamçıların bu dəlilləndirmədə ən təməl arqumenti olmaqla yanaşı onlara fizikadan metafizikaya keçmə imkanı da vermişdir. Kəlamçıların qeyd olunan anlayışı dəlilləndirmə tərzinə toxunmazdan əvvəl atomçu görüşün mənbəyi və onun kəlamdakı istifadə olunma tarixindən qısaca bəhs edək. Kəlamın atom nəzəriyyəsinin qaynağı mövzusunda müxtəlif fikirlər irəli sürülüb. Bunlardan birincisi onun qədim yunan düşüncəsindən alındığına dair görüşdür. Bu görüşü müdafiə edənlərə görə kəlamda istifadə olunan bu nəzəriyyə qədim yunan filosoflarından biri olan Demokrit (b.e.ə. təqr. 460- 370) tərəfindən irəli sürülən və aləmin bölünməyən zərrəciklərdən yəni atomlardan ibarət olduğunu irəli sürən görüşə əsaslanmışdır. Mehmed Şemseddin kimi bəzi tədqiqatçılara görə isə kəlam atomçuluğu əsası filosof Kanada 6
7 Lakin yunan
3 Kəlam kitablarındakı “əl-umuru-l-ammə” bölümü bu elmin əsas mövzusu olan İslamın əqidə əsasları ilə əlaqəli bəhslərdən əvvəl gnesioloji və ontoloji mövzuların müzakirə olunduğu giriş xarakterli bölümdür. Kəlam kitablarında bu bölüm bəzən bir kitabın üçdə ikisini əhatə edəcək qədər geniş şəkildə müzakirə olunmuşdur. 4 Bax. Fəxrəddin ər-Razi, Muhassal, tərc. edən: Hüseyin Atay, səh. 78-81; Təftəzani, Şərhu-l- Məqasid, thq. Əbdürrəhman ‘Umeyra, II, 1-23, 179-197 ; Seyyid Şərif Cürcani, Şərhu-l- Məvaqif, thq. Mahmud Ömər əd-Dimyati, Beyrut, 1998/1419, III, 3-20, 181-203. 5 Nəsəfi, Təbsiratu-l-Ədillə, I, 62 6 Kanada bizim eradan 500 il əvvəl yaşamış bir hind filosofodur. O, maddənin daimi surətdə hərəkət edən çoxlu sayda kiçik və bəsit zərrəciklərdən ibarət olduğunu və bunların sonsuz bir şıkildə bölünməsinin mümkün olmadığını irəli sürmüşdür. Kəlama görə aləmin yaradılışı 117
və hind ənənələrindəki görüşlərdən istifadə etsə də, kəlam atomçuluğu bu düşüncə sistemlərindəki atomçuluqdan bariz bir şəkildə fərqlənir. Materialist bir təmələ əsaslanan Demokritin atom anlayışına görə atomlar əzəli və əbədi olub nə yaradılmışlar nə də yox olacaqlar. 8 Hind düşüncəsində də atomlar əzəlidir. 9 Kəlam atomçuluğu isə atomların yaradılmışlığını və bundan çıxış edərək Allahın varlığının dəlilləndirilməsini mümkün edən özünəməxsus bir struktura malikdir. Bu isə kəlam atomçuluğunun məqsəd baxımından yunan və hind atomçuluqlarından tamamilə fərqli olduğunu göstərir. 10
Aləmin cövhər və ərəzlərdən ibarət olduğuna dair görüşü İslam düşüncəsində ilk dəfə Cə`d ibn Dirhəm (ö.118/736) və Cəhm ibn Səfvanın (ö. 128/720) mənimsədiyi, daha sonra isə mötəzilə məzhəbinin qabaqcıl mütəfəkkirlərindən biri olan Əbu-l-Hüzeyl əl-Əllaf (ö. 235/850) tərəfindən sistemləşdirərək kəlami bir tezis kimi irəli sürüldüyü qəbul edilir. əl-Əllafın sistemi dörd əsasa istinad edirdi. Bunlar ərəzlər, onların hüdusu, cismin ərəzlərdən xali olmasının mümkün olmaması və başlanğıcı olmayan hadislərin olmasının mümkünsüzlüyü idi. 11 Sünni kəlamçılar içərisində isə bu nəzəriyyəni ilk qəbul edən İbn Küllab əl-Bəsri (ö. 240/857) olmuşdur. 12
Kəlami atom nəzəriyyəsinin qayəsinin aləmin yoxkən sonra var olduğunun və öz hərəkətlərində ixtiyar sahibi olan (fail-i muxtar) Allah tərəfindən yoxdan yaradıldığının isbatı olduğunu yuxarıda qeyd etmişdik. Kəlamçıların bu metodu induktiv bir təmələ istinad edir. Nəticəyə çatmaq üçün onlar əvvəlcə ərəzlərin varlığını və onların hadis olduqlarını isbat edir, daha sonra da cövhərlərin ərəzlərsiz olmasının mümkün olmadığını və beləcə onların da hadis olduğunu əsaslandırılar; ən nəhayət isə başlanğıcı
7 M. Şemseddin, “Mütekellimîn ve Atom Nazariyesi”, Darülfunûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1925, I, 91-93 8 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, İstanbul, 2002, səh. 259 9 Cağfer Karataş, Bâkıllânî’ye Göre Allah ve Âlem Tasavvuru, Bursa, 2003, səh. 132 10 M. Şemseddinə görə kəlamçılar aləmdə mövcud olan hər şeyin yeganə yaradıcısının və tənzimləyicisinin Allah olduğuna dair əqidəni əsaslandırmaq istədikləri üçün təbii olaraq aləmin varlıq səbəblərini nəticədə Allaha aparıb çıxaran münasib bir yol axtarmışlar. Bu nəticəyə çatmaq üçün izlənməsi mümkün olan ən münasib metodun isə kainatın yaradılmasındakı maddi ünsürün iştirak payını son həddə qədər azaltmağa imkan verən menasib bir yol olduğunda şübhə yoxdur. Bu mənada kəlamçılar atom nəzəriyyəsini mənimsəyərək ona öz görüşlərini dəlilləndirməyə yarayan yeni bir forma vermişlər. Bax. M. Şemseddin, a.k.m., səh. 92-94 11 M.Şemseddin, a.k.m., səh. 68 12 İzmirli İsmail Hakkı, “Âlem”, İslam Türk Ansiklopedisi, İstanbul, 1941, səh. 262-3 Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|