Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
i.e.n. Aqil ŞİRİNOV 118
olmayan hadislərin olmasının mümkünsüzlüyünü dəlilləndirərək cövhər və ərəzlərin yoxdan yaradıldıqları nəticəsinə gəlib çıxırlar. İndi bunlardan qısaca bəhs edək. Kəlamçılara görə, aləm ərəzlərdən və onların daşıyıcısı olan cövhərlərdən ibarətdir və yalnızca maddə deyil, eyni zamanda məkan, zaman və hərəkət də atomlardan ibarətdir. 13 Müxtəlif görüşlər olsa da, ərəz “başlı başına mövcud olmayan” və ya “cövhərdə var (qaim) olan məna” 14
, cövhər isə “başlı başına var olan” şəklində tərif olunmuşdur. Cövhərin “başlı başına mövcud olan” şəklində tərif olunmasının səbəbi onun varlığın heç bir məhəllə (yer) ehtiyac olmadan gerçəkləşməsidir. 15
mürəkkəb olmayan, nə əqli, nə kəsri (parçalanma və qırılma yolu ilə), nə də hissi baxımdan bölünməsinin düşünülməsi mümkün olmayan cövhər, yəni atomdur; kəlam istilahında buna “cövhər-i fərd” və “əl-cuz əlləzi lə yətəcəzzəu (bölünməyən parça)” deyilir. 16 Cövhərin ikinci növü isə atomlardan ibarət olan cismdir. İbrahim ibn Səyyar ən-Nəzzam (ö. 232/845) və Dırar ibn Amr (ö. 200/815?) kimi mötəzilə alimləri bölünməyən bir parçanın olmasının mümkün olmadığına dair görüşü müdafiə etmişlərsə də, bu görüş kəlam ənənəsində o qədər də tərəfdar toplamamışdır. 17
18 ərəzlərin var olduğuna dair əlavə bir dəlilləndirmənin lazım olmadığı görüşünü mənimsəməklə birlikdə mövzu ilə əlaqəli bəzi dəlillər də irəli sürmüşlər. Bu dəlillərdən biri belədir:
13 Mehmet Dağ, “Yunan ve İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşüne Tepkiler”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ankara, 1975, sayı 2, səh. 83; Zamanın cövhər və ya ərəz olması ilə əlaqəli mübahisələr haqqında bax. Fəxrəddin ər-Razi, əl-Məbahisu-l-Məşriqiyyə, thq. M. əl-Mu’tasim Billəh əl-Bağdadi, Beyrut, 1990/1410, I, 765-768 14 Kəlam ənənəsindəki ərəzla əlaqəli müxtəlif təriflər hakkında bax. Cüveyni, əş-Şamil, səh. 52; Yusuf Şevki Yavuz, “İslam Kelamında Ərəz Nazariyesi”, MÜİFD, İstanbul, 1987-8, Sayı 5-6, səh. 72 15 Cövhərin bu tərifi bütün kəlam alimləri tərəfindən qəbul olunnmamışdır. Məsələn, Əbu-l- Həsən əl-Əş`ari yalnızca Allahın başlı başına var olduğunu iddia edərək bu tərifə qarşı çıxmışdır. Bax. Nəsəfi, Təbsiratu-l-ədillə, I, 63; Cüveyni, Kitabu-l-İrşad, Qahirə, 2002/1422, səh. 2 16 Kəlamçıların bu görüşü ilə Demokritin atom anlayışı arasında yaxınlıq var. Belə ki, Demokritə görə də atomlar istər məfhumi, istər məntiqi, istərsə də fiziki baxımdan bölünmürlər. Bax. Cevizci, Felsefe Sözlüğü, səh. 259 17 Nəzzam cövhərin varlığını inkar edir və aləmin bütövlükdə yeganə ərəz şəkli olan hərəkətdən ibarət olduğunu müdafiə edirdi. 18 Cüveyni, əş-Şamil, səh. 61; Y. Sevki Yavuz, a.k.m., səh. 73 Kəlama görə aləmin yaradılışı 119
biz bir cismin, öz varlığını davam etdirməklə birlikdə, əvvəlcə qara, sonra isə ağ rəngə büründüyünü müşahidə edirik. Onun ağ və qara rənglərə bürünməsinin iki səbəbi ola bilər: bu rəng dəyişməsi ya onun özündən (zat) və ya onun xaricindəki bir şeydən qaynaqlanır. Bunun onun özündən olması mümkün deyildir, çünki belə olan halda o həmişə qara olmalıdır. Özü qalmaqla birlikdə əvvəlcə qara olan cismin sonra ağa çevrilməsi həm onun özü səbəbi ilə ağ rəngə bürünmədiyini, həm də, daha öncə qara olmasının da özü səbəbilə deyil, yox olan bir xüsusiyyət səbəbilə olduğunun dəlilidir; bu xüsusiyyət də ərəzdır. 19
Başqa bir dəlilə görə, cismin sükunət halından sonra əvvəlki yerindən ayrılaraq başqa bir yönə doğru hərəkət etdiyini müşahidə edirik. Zəruri olaraq bilirik ki, cövhərin öz cəhətinə məxsus olması zəruri deyil, mümkündür. Belə ki, onun ilk cəhətdə qalması imkansız bir hal deyildir. Onun bir cəhətdə yox olaraq başqa bir cəhətə məxsus olmasını lüzumlu edən bir zəruri ediciyə ehtiyac vardır. Bu isə ya cövhərin özü və ya onun xaricində olan bir şeydir. Birincisi imkansızdır, çünki cövhərin varlığı mütəmadidir (müstəmirru-l-vücud), mütəmadi olanın məxsus olduğu cəhət isə onunla birlikdə davam edər. Bu da öz növbəsində cövhərin bir cəhətdən başqa bir cəhətə keçməsini mümkünsüz edər. Cövhərin bütün cəhətlərə olan nisbəti eyni dərəcədədir və özü eyni şəkildə qaldığı halda cəhətlərə olan nisbəti dəyişər. Elə isə onun müəyyən cəhətlərə məxsusluğunu təmin edəcək başqa bir zəruri ediciyə ehtiyac vardır. Belə olan halda isə cövhərə zaid (əlavə olan) başqa bir məna olmalıdır; bu da ərəzdir. 20
olduqlarının, yəni varlıqlarının bir başlanğıcı olduğunun isbat edilməsidir. Bir çox kəlamçının irəli sürdüyü və artıq klassik hala gəlmiş bu dəlillərdən biri belədir: biz müəyyən bir cismin sakit bir vəziyyətdə olduğu halda daha sonra hərəkət etdiyini müşahidə edirik. Hərəkət və sükunun (sakit olma halının) ərəz olması isə məlumdur. Sakit bir halda olan cismdə daha sonra hərəkət ortaya çıxır və o, hərəkət etməyə başlayır. Cisim sakit bir halda olanda onda hərəkət mövcud olmur. Hərəkət sonradan ortaya çıxır və biz bu
19 Nəsəfi, Təbsiratu-l-ədillə, I, 73-74 20 Dəlilin daha geniş versiyası üçün bax. Cüveyni, əl-İrşad, səh. 18-19; Mehmet Dağ, İmam el-Harameyn el-Cüveynî'nin Âlem ve Allah Görüşü, 1976, səh. 101-102; Bağdadi, Usulu-d- din, Beyrut, 1981/1401, səh. 36-38 Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|