Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yoxdan yaratma
i.e.n. Aqil ŞİRİNOV 124
zamani bir əvvəllik ola biləcəyini, bunun da `zamanın da bir zamanı var` mənasına gələrək təsəlsülə 37 səbəb olacağını” irəli sürərək zamanı inkar etdiklərini qeyd edir. 38 Kəlamçıların əksəriyyəti zamanın nisbi bir məfhum olduğunu müdafiə etmişdir. 39 Onlara görə zamanın varlığı cism və hərəkətlərin varlığına bağlı olub onlardan ayrı bir varlığa sahib deyildir. Yoxdan yaratma: Aləmin bütün hissələri ilə birlikdə hadis olduğunu dəlilləndirdikdən sonra onun nədən yaradıldığı, yaradılışda hansısa bir ilk maddədən bəhs etməyin mümkünlüyü sualı ortaya çıxır. Kəlamçıların buna cavabı “xeyr”-dir. Onlar creatio ex nihilo anlayışını qəbul edərək aləmin yoxdan yaradıldığını irəli sürüblər. Kəlamçılar arasında yoxdan yaratma mövzusunda yekdillik olsa da, yoxluğa verdikləri məna baxımından onlar bir-birlərindən ayrılırlar. Əş`ari və maturidilər yoxluqla mütləq mənada yoxluğu (ضحملا مدعلا-əl-adəmu-l-məhz) nəzərdə tutmuşlar. Onlara görə aləmin yaradılışında hansısa bir ilk maddədən bəhs etmək mümkün deyil. Allah aləmi yoxluqla əlaqəli qüdrəti ilə 40 yoxdan yaratmışdır. Bu mənada başda məşşailər olmaqla müxtəlif fəlsəfi məktəblərin irəli sürdüyü “həyula” anlayışı kəlamda qəbul olunmamışdır. Mütəqaddimun dövründən etibarən kəlam kitablarında “həyulanı qəbul edənlərə rəddiyyə” başlığı altında bu görüşü müdafiə edənlərə qarşı dəlillər irəli sürülüb. Bəs elə isə kəlamçılar yoxdan yaratma fikrini necə əsaslandırıblar? İzmirli İsmail Hakkı kəlamçıların bu görüşə atom, yer tutma (زيحت-təhəyyuz ) və boşluq (ءلاخ-xalə ) 41 məfhumlarından çıxış edərək çatdıqlarını qeyd edir. Ona görə kəlamçılar fizikadan metafizikaya atom və xalə məfhumları ilə keçirlər. Belə ki, kəlamçılar atomları və onların hərəkət etdiyi boşluğu isbat etməklə aləmin hüdusunu, aləmin hüdusu ilə də Allahın varlığını isbat edirlər. Onlara görə atomlar yer tuturlar, yer tutma isə boşluq (xalə) olub yoxluqdan ibarətdir. Beləcə atomların məhəlli (tutduğu yer) yoxluq olmaqdadır. Atomların məhəldən xali olmaları mümkün olmadığı üçün yoxluqdan sonra gəlməlidirlər. Beləcə “yoxluqdan” sonra gələn atomlar
37 Təsəlsül səbəblər zincirinin sonsuza qədər bir silsilədə davam etməsidir. 38 Bax. İci, əl-Məvaqif, Qahirə: Məktəbətu-l-Mütənəbbi, [tarixsiz], səh. 108-109. 39 Təhanəvi, Kəşşafu İstilahati Fünun, thq. Əli Dahruc, Beyrut, 1996, I, 910. 40 Bax. İbn Furək, Mucərrədu Məqaləti-ş-Şeyx Əbi-l-Həsən əl-Əş‘ari, thq. Danıel Gımaret, Beyrut, 1987 səh. 253 41 Xalə məfhumu haqqında bax. İlhan Kutluer, “Halâ”, DİA, XV, səh. 221-225 Kəlama görə aləmin yaradılışı 125
hadis olmaqda və hadis olduqları üçün də Fail-i muxtar olan Allaha ehtiyac duymaqdadırlar. 42
anlamağın və qavramağın çətin olduğunun fərqindədirlər. Məsələn, maduridi kəlamının ikinci ən önəmli alimi olan Əbu-l-Muin ən-Nəsəfi (ö. 508/1115) aləmin sonradan olduğunu dəlilləndirdikdən sonra bu mövzudakı etirazlara qarşı belə cavab verməkdədir: “Heç bir şey olmadan bir şeyin olması (ءيش نم لا ءيشلا دوجو) ağla uyğun deyil” görüşünə qarşı belə deyərik: biz onu əqli dəlillə isbat etdik. Əqli olan (məqul) sübutu əqli dəlil vasitəsilə gerçəkləşəndir. (Yoxdan yaratma) vəhmi deyil əqlidir. Çünki vəhm hissin nəticələrindəndir. Belə ki o (vəhm) hisdə yox olduqdan sonra hiss olunanın surətinin düşüncədə iz salmasıdır. Hisslərlə dərk olunmayan vəhmdə təsəvvür oluna bilməz. Qeyblərlə (metafizika) əlaqəli məlumat əldə etmə yolu isə hiss deyil ağıldır. Hiss baxımından gizli olanı hissi faktlarla bilmək istəyən o şeyi bilinməsi üçün qoyulmuş bilgi səbəbləri xaricində olan bir şeylə bilmək istəyir və (bu) şəxs rəngləri qulağı ilə, səsləri gözü ilə, cismlərin dadlarını da əli ilə ayırd edən kimidir. Bu isə ifrat cəhalətdən başqa bir şey deyildir. 43
Yuxarıdakı parçadan da görüldüyü kimi Nəsəfi əqli olanla hissi olanı bir- birindən ayıraraq heç bir material olmadan var edilməyi birinci kateqoriyada dəyərləndirir. Bu, yoxdan yaradılışın yalnızca əqlən imkansız olmadığını bilə biləcəyimizi, lakin hissi faktlardan çıxış edərək onun dəlilləndirilməsinin mümkün olmadığını göstərir. Mötəzilənin Bağdad məktəbinə mənsub olan kəlamçılar sünni kəlamçılarla eyni görüşü bölüşsə də, eyni məzhəbin Bəsrə məktəbi bu mövzuda fərqli görüşlər irəli sürmüşdür. Onlar aləmin yoxdan yaradıldığını qəbul etsələr də, “yox” məfhumuna verdikləri məna baxımından digər kəlami düşüncə məktəblərindən ayrılmışlar. Bu məktəbə görə sübut (sabit olma) və nəfy (mənfilik) varlıq (vücud) və yoxluqdan (ədəm) daha geniş məfhumdurlar. Bu mənada var olmayan amma var olma potensialını daşıyan şeylər (mümkin mə`dum) var olmasalar da sabitdirlər. Əslində “yox olanın”
42 İzmirli, a.k.ə., səh. 179-181 43 Nəsəfi, Təbsiratu-l-ədillə, I, səh. 99 i.e.n. Aqil ŞİRİNOV 126
“şey” məfhumunun əhatə dairəsinə girdiyini irəli sürmək “yoxdan yaratma” problemini həll etmək məqsədindən qaynaqlanır. 44 Bu məktəbin bütün mə`dumları deyil yalnızca “mümkün mə`dumlar”-ı “şey” məfhumunun əhatə dairəsində qəbul etməsi bu iddianı daha da qüvvətləndirməkdədir. Belə ki, var olmayan, lakin sonradan var olma potensialını daşıyan “mümkün mə`dumlar”-a “şey” demək onları bir baxımdan varlıqla əlaqələndirmə mənasına gəlir. Bu, yoxdan yaratmanı, “mütləq yoxdan yaratma” fikrini rədd edərək əsaslandırma təlaşından qaynaqlanır. Beləcə Bəsrə mötəziləsi “yoxdan ancaq yox çıxar (ex nihilo nihil fit)” etirazını cavablandırmağa calışmışdır. Başda əş`arilər olmaqla digər məktəblərə mənsub olan kəlamçılar Bəsrə mötəziləsinin bu müddəasına qarşı çıxmışlar. Bəsrə mötəziləsinin qeyd olunan görüşünə etiraz edən digər kəlamçıların əsas qorxusu mə`duma “şey” deyilərsə Allahla birlikdə ikinci bir qədimin olacağı və beləcə Tövhid əqidəsinin zədələnəcəyidir. Nəsəfiyə görə mötəzilənin bu mövzudakı əsas səhvi hissi-əqli bölgüsü aparmamasından və hisslərlə dərk olunmayanların əqlən də dərk olunmasının mümkün olmadığı fikrini müdafiə etməsindən qaynaqlanır. 45
Görəsən Quranda açıq bir şəkildə qeyd olunmamasına baxmayaraq kəlamçıları yoxdan yaradılış doktrinasını müdafiə etməyə sövq edən əsas amillər nələrdir? Bizə görə onların bu görüşü müdafiə etmələrinin əsas səbəbi aləmin yaradılışında hansısa bir ilk maddənin qəbul edilməsinin Allahla birlikdə ikinci bir qədimin qəbul edilməsinə aparıb çıxaracağı və bundan başqa, işi yalnızca maddəyə şəkil (forma) verməkdən ibarət olan bir tanrı anlayışına səbəb olaraq bütövlükdə Quranın ruhuna hakim olan “Fail-i muxtar” Allah anlayışını zədələyəcəyi qorxusudur. Məhz bu təlaş səbəbilə Plotinosdan (b.e.ə. 205-270) bəri var olan, Fərabi, İbn Sina kimi məşşai filosoflar tərəfindən də qəbul olunan “südur nəzəriyyəsi” və bu nəzəriyyənin “birdən ancaq bir çıxar” 46
prinsipi kəlamçılar tərəfindən İslama zid bir
44 “Yoktan yaratma” sadece âlemin ilk yaratılışı değil, aynı zamanda yok olan cesetlerin yeniden var edilmesi bağlamında cismânî haşrin imkanıyla ilgili bir sorundur 45 Nəsəfi, Təbsiratu-l-ədillə, I, səh. 100. 46 Bu prinsipi qısaca belə xülası etmək mümkündür.: Səbəb və səbəblilər nəticədə “zəruri varlıq”-da bitir ki, bu varlıq da bəBu ilkeyi kısaca şöyle özetlemek mümkündür: İllet ve malüller sonda “zorunlu varlık”ta bitmektedir ki, bəsit olan bu varlıq bütün cəhət və yönlərdən mücərrəddir. Belə olan bir varlıqdan ancaq özü kimi tək bir bəsit varlıq südur edə bilər. Əks təqdirdə zəruri varlıq bəsit deyil mürəkkəb olar. Südur nəzəriyyəsinə görə zəruri
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|