Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Kəlama görə aləmin yaradılışı 127
düşüncə kimi qəbul olunmuşdur. Bu mənada özü də məşşai ənənəyə mənsub bir mütəfəkkir olan və filosofların məramını açıqlamaq üçün “birdən ancaq bir çıxar” prinsipi ilə əlaqəli bir risalə (traktat) yazan Nəsirəddin Tusinin (ö. 672/1274) belə özünün Fusul adlı əsərində bu prinsipi bir kəlamçı kimi tənqid etməsi düşündürücüdür. Tusiyə görə Tanrıdan çıxan “ilk ağıl”-dakı çoxluğun (kəsrət) süduru (çıxması) mövzusunda iki ehtimal ola bilər. Birincisi, bu çoxluğun Allahdan südur etməsidir ki, onda bunların “bir”-dən südur etmələri lazım gələr. İkincisi, onların Allahdan başqa bir şeydən südur etməsidir ki, belə olan halda zəruri varlığın (Vacibu-l-vücud-Tanrı) tək olmaması lazım gələr. Üçuncü ehtimal isə hansısa bir çoxluğun var olmadığıdır. Tusiyə görə belə olan halda da var olmayan bir çoxluğun var olanlara təsirinin qəbul edilməsi lazım gələr ki, bu da mümkün deyildir. Tusi qeyd olunan üç ehtimalın mümkünsüzlüyünü ortaya qoymaqla südur nəzəriyyəsinin doğru olmadığı nəticəsinə çatır. 47
belə ifadə etmək mümkündür: hadis olan cövhər və ərəzlərdən ibarət olan aləm “Fail-i muxtar” olan Allah tərəfindən yoxdan yaradılmışdır. Aləm həm zat, həm də zaman baxımından hadisdir. Tanrının “Fail-i muxtar” olması kəlamın ən ümdə prinsiplərindən biridir və məşşailərdən fərqli olaraq kəlamçıların “zaman baxımından hüdus” anlayışını mənimsəyərək aləmin qədim olmasının mümkün olmadığını müdafiə etmələrindəki ən əsas amildir. Belə ki, kəlamçılara görə vəzifəsi var olan materiyaya forma verməkdən ibarət olan və aləmi “südur” yolu ilə yaratdığı güman olunan “Mucib bi-z- zat” bir tanrı anlayışı Qurana uyğun deyildir. Bundan başqa kəlamçılar “Mucib bi-z-zat” tanrı anlayışının iradə və qüdrət kimi ilahi sifətlərə də xələl gətirəcəyini düşünmüşlər.
varlıqdan ilk olaraq imkan və varlıqdan ibarət olan çoxluğu ehtiva edən tək bir ağıl südur etmişdir. Bu ağıldan da başqa bir ağıl və nəfs, bundan başqa həyula və surəttən (materiya və forma) ibarət olan fələk südur etmişdir. 47 Bax. Tusi, Fusul ( Abdullah Nemətin əl-Ədillətu-l-Celiyye fi Şərhi Fusuli-n-Nasiriyyə adlı əsəri ilə birlikdə), Beyrut, 1987, səh. 65 i.e.n. Aqil ŞİRİNOV 128
Alusi, Hüsamuddin, “əz-Zəmənu fi fikri-d-dini və-l-fəlsəfiyyi-l-qadim”, Aləmu’l-Fikr, Küveyt, 1977 (Avqust-Sentyabr), VIII cild, sayı 2. Bağdadi, Əbdülqahir, Usulu-d-din, Beyrut, 1981/1401. Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, İstanbul, 2002. Cürcani, Seyyid Şərif, Şərhu-l-Məvaqif, thq. Mahmud Ömər əd-Dimyati, Beyrut, 1998/1419, III. Cüveyni, əş-Şamil, thq. Abdullah Mahmud Muhamməd Ömer, Beyrut, 1999/1420. Cüveyni, Kitabu-l-İrşad, təhqiq edən: M. Yusuf Musa-Əli Əbdülmunim Əbdülhəmid, Qahirə, 2002/1422. Dağ, Mehmet, “Yunan ve İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşüne Tepkiler”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ankara, 1975, sayı 2. Dağ, Mehmet, İmam el-Harameyn el-Cüveynî'nin Âlem ve Allah Görüşü, 1976. İbn Furək, Mucərrədu Məqaləti-ş-Şeyx Əbi-l-Həsən əl-Əş‘ari, thq. Danıel Gımaret, Beyrut, 1987. İci, Ədududdin, əl-Məvaqif, Qahirə: Məktəbətu-l-Mütənəbbi, [tarixsiz]. İsmail Hakkı, İzmirli, “Âlem”, İslam Türk Ansiklopedisi, İstanbul, 1941. İsmail Hakkı, İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, haz. Sabri Hizmetli, Ankara, 1981. Karataş, Cağfer , Bâkıllânî’ye Göre Allah ve Âlem Tasavvuru, Bursa, 2003. Keskin, Halife, “İslam Kelamında İlahi Sıfatlar ve Yaratma”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fkültesi Dergisi, Adana, 2001, sayı 1. Kutluer, İlhan, “Halâ”, DİA, XV. Qəzzali, Əbu Hamid, Təhafutu-l-Fəlasifə, tərc.ed. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul, 2005. Maturidi, Əbu Mənsur, Kitabu-t-Tövhid, Thq. Bəkir Topalğlu- Muhammed Aruçi, Ankara, 2005. Nəsəfi, Əbu-l-Muin, Təbsratu-l-ədillə, təhqiq edən: Hüseyin Atay, Ankara, 2004. Kəlama görə aləmin yaradılışı 129
Razi, Fəxrəddin, əl-Məbahisu-l-Məşriqiyyə, thq. M. əl-Mu’tasim Billəh əl-Bağdadi, Beyrut, 1990/1410, I. Razi, Fəxrəddin, Muhassal, tərc. edən: Hüseyin Atay, Ankara, 2002. Razi, Fəxrəddin, Mə‘alimu Usuli-d-din, thq. Səmih Dağim, Beyrut, 1992. Siyalkuti, Haşiyətu ‘alə Şərhi-l-Məvqif, thq. Mahmûd Ömər əd-Dəmyati, Beyrut, 1998/1419, III. Şemseddin, M., “Mütekellimîn ve Atom Nazariyesi”, Darülfunûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1925, sayı 1. Təftəzani, Sə`duddin, Şərhu-l-Məqasid, thq. Əbdürrəhman ‘Umeyra, Beyrut, 1989/1409, II. Təhanəvi, Kəşşafu İstilahati Fünun, thq. Əli Dahruc, Beyrut, 1996, I. Topaloğlu, Bekir İslâm Kelamcılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın
Tusi, Nəsirəddin, Fusul (Abdullah Nemətin əl-Ədillətu-l-Celiyye fi Şərhi Fusuli-n-Nasiriyyə adlı əsəri ilə birlikdə), Beyrut, 1987. Türker, Ömer, Seyyid Şerif Cürcânî (nəşr olunmamış dissertasiya), İstanbul, 2006. Yavuz, Yusuf Şevki, “İslam Kelamında Ərəz Nazariyesi”, MÜİFD, İstanbul, 1987-8, Sayı 5-6.
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|