Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ərəb dilçilik tarixinin öyrənilməsində mövcud olan müxtəlif istiqamətlər 105
ƏRƏB DİLÇİLİK TARİXİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ MÖVCUD OLAN MÜXTƏLİF İSTİQAMƏTLƏR Səbinə MİRZƏYEVA
Dünya dilçiliyinin ayrılmaz hissəsi olan ərəb dilçiliyi öz inkişafında uzun müddətli, daha doğrusu, 1400 illik tarixi bir yol keçmişdir. İslamın yaranması ilə ərəb cəmiyyətinin həyatının bütün sahələrində müşahidə olunan inkişaf və canlanma, təbii ki, ərəb dilindən də yan keçə bilməzdi. Ölkəni bürümüş fütuhat dalğası başa çatdıqdan, yəni böyük ərəb xilafəti yarandıqdan sonra “ərəb dili problemi” özünü daha aydın şəkildə göstərməyə başladı ki, bu da dilçilərin, filoloqların və mütəfəkkirlərin bu sahəyə daha ciddi yanaşmasını zəruri edirdi. Ərəb qəbilələri arasında müxtəlif ləhcələrin mövcudluğu, müsəlman ordusunun tərkibində bir çox qəbilələrin nümayəndələri iştirak etdiyindən işğal olunmuş ərazilərdə müxtəlif ləhcələrin yayılması, yerli xalq-qeyri-ərəblər tərəfindən bu ləhcələrə yeni çalarların vurulması, ən başlıcası isə Quranın dili ilə danışıq dili olan ləhcələr arasında ciddi fərqlərin mövcudluğu ərəb qrammatikasının sistemləşdirilməsini, ərəb nəhvinin sərhədlərinin (qayda-qanunlarının) müəyyənləşdirilməsini tələb edirdi. Elə buna görə də işğal olunmuş ərazilərdə məktəb və mədrəsələrin açılması, ərəb dilinin tədrisi geniş vüsət alır, məscidlərdə keçirilən məşğələlərdə Quranın qiraəti, ərəb dilinin qayda- qanunları öyrənilirdi. Adətən ərəb dilçiliyinin yaranmasını dini amillərlə bağlayırlar. Bu baxımdan doktor Əli Əbul Məkarimin fikirləri diqqətə layiqdir. O, özünün “Əl-Mədxəl ila dirasəti-n-nəhv” əsərində ərəb dilçiliyinin yaranmasını stimullaşdıran amillərdən danışarkən onları ictimai və dini olaraq iki yerə bölür. İctimai amil dedikdə ərəb qəbilələri ilə qeyri-ərəblərin qaynayıb- qarışması, beləliklə, xilafət tərkibində böyük müsəlman ümmətinin formalaşması nəzərdə tutulur. İnsanların qarşılıqlı ünsiyyətini təmin edən “dil faktoru” olmadan isə bu, yəni belə bir cəmiyyətin formalaşması mümkün deyil. Dini amil dedikdə sonuncu haqq din olan İslamın insanlara Səbinə MİRZƏYEVA 106
Quran vasitəsilə göndərilməsi, Quranın isə ərəb dilində olması nəzərdə tutulur. İslamın məhz ərəb dilində göndərilməsi ərəb dilinin geniş imkanlarından xəbər verərək onun Quran təlimində əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb etdiyini bir daha sübut edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu iki amil eyni məqsədə xidmət etməsinə baxmayaraq qarşılıqlı əks təsirə malikdir. Belə ki, ictimai amil müsəlman dövlətində yaşayan müxtəlif millətlər arasında qarşılıqlı anlaşmanı təmin etmək üçün “müştərək dil”in formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, qarşılıqlı anlaşmanı təmin edən qeyd etdiyimiz bu “müştərək dil” ərəb dilinin ən sadə ifadə vasitələrindən yararlanaraq dildə sauf (səs) məhsulunu genişləndirmiş, nəticədə, sözün sonundakı dəyişikliklərə (qrammatik qayda-qanunlara) riayət etməyə ehtiyac qalmamışdır. Dini amil isə ictimai amildən fərqli olaraq “müştərək dil” prinsipindən deyil, “vahid dil” prinsipindən çıxış edir. Sərhədləri müəyyənləşdirilmiş, qayda-qanunlarla sistemləşdirilmiş dil olmadan həmin dilin və bu dildə göndərilmiş dinin tədrisi mümkün deyil. Qeyri-ərəblər arasında dilin (və dinin) tədrisini asanlaşdırmaq, onların arasında fikir və əqidə birliyinə nail olmaq üçün sistemləşdirilmiş vahid dilin mövcudluğu zəruridir.(5,38) Həmin dövrdəki mövcud Bəsrə mühiti ilə tanış olarkən ərəb dilçiliyinin nə üçün məhz Bəsrədə formalaşması tamamilə aydın olur. Bu dövrdə nə Şam, nə Misir, nə də xilafətin digər mərkəzi şəhərlərinin mühiti İraq, xüsusilə də Bəsrə mühiti ilə müqayisə olunacaq səviyyədə deyildi. Şam hələ İslamdan əvvəl burada məskunlaşmış ərəb qəbilələri vasitəsilə lazımi səviyyədə ərəbləşmişdi və buna görə də ərəb dili problemi burada o qədər də kəskin xarakter almamışdı. Misirə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə Misirə çox az qəbilə mühacirət etmişdi. Buna görə də Bəsrədən fərqli olaraq Misirdə ərəb dilinin təhlükə altında olması faktı hiss olunmurdu. Bəsrənin əlverişli təbii mühiti, Ərəbistan yarımadasından və Şamdan gələn, həmçinin İrana aparan səhra ticarət yollarının buradan keçməsi Bəsrədə məskunlaşan insanların tərkib etibarilə müxtəlifliyinə, Bəsrə cəmiyyətinin təşəkkülündə çoxsaylı ünsürlərin iştirakına zəmin yaratmışdır. Heç də təsadüfi deyil ki, Bəsrə sözünün mənası onun bu özəlliyi ilə əlaqələndirilir. Bəsrə bəzi filoloqların fikrincə, bəs rah sözlərindən (çoxlu ayrıca yol) götürülüb.(1,18) Ərəb dilçilik tarixinin öyrənilməsində mövcud olan müxtəlif istiqamətlər 107
Başqa bir versiyaya görə isə Bəsrə möhkəm daşlı sərt yer deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Bəsrə II Raşidi xəlifəsi Ömərin hakimiyyəti zamanında müsəlmanlar İraqın cənub-şərqini fəth etdikdən sonra onun əmri ilə 635-ci ildə Ərəb sərkərdəsi Ütbə bin Qəzvan tərəfindən inşa edilmişdir. Ütbə Bəsrənin abadlığına fikir vermiş, orada tez bir zamanda məscidlər, saraylar, bazarlar, dükanlar, hamamlar və s. ictimai binalar tikilmişdir. Bəsrənin ilk sakinləri Ütbənin sərkərdəlik etdiyi ordunun döyüşçüləri bəzi mühacirlərdən ibarət idi. Sonralar şəhərə müxtəlif ərəb qəbilələri (Rəbiə, Təmim, Səqif, Qeys, Əsəd və s.) və başqa xalqların nümayəndələrindən ibarət olan məvalilər, xüsusilə farslar axışmışlar. 656-cı ildə baş vermiş Cəməl müharibəsindən sonra burada III Raşidi xəlifəsi Osmanın, Aişənin, ilk əshablardan Zübeyrin və Talhanın tərəfdarları çoxalmışdı. Sıffin müharibəsindən sonra (657) xəlifə Əlidən ayrılmış xaricilər də burada az deyildi. (5,76) Bəsrənin coğrafi mövqeyi, Fars körfəzində Şət-t-ül Ərəb çayının mənsəbində yerləşməsi, onun az bir müddət içərisində böyük şəhərə, İraqın çox mühüm ticarət limanına çevrilməsinə, həm iqtisadi, həm də mədəni cəhətdən inkişaf etməsinə zəmin yaratmışdı. Bəsrə Əməvilər dövründə genişlənib şəhər formasına düşmüş, Abbasilər dövründə isə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirmişdir. Bəsrə Hindistan və Çin ilə ticarətdə əsas rol oynayırdı. Gözəl imarətləri, bağ-bağatı, bol suyu olan bu şəhər tezliklə bir sıra ərəb qəbilələrinin və qeyri-ərəb müsəlmanların diqqətini cəlb etmiş, tacirlərin, səyyahların, alim və şairlərin toplaşdığı bir yer olmuşdur. Qısa bir müddət ərzində üç yüz min nəfərə çatan bəsrəlilərin böyük hissəsini qeyri- ərəblər (mövlalar) təşkil edirdi. Artıq xilafət tərkibində həm ərəb ədəbi dilində, həm ərəb qəbilələrinin müxtəlif ləhcələrindən, həm ərəblər tərəfindən işğal olunmuş ərazilərin dilindən, həm də fütuhat dalğasının yaratdığı yeni cəmiyyətlərdə millətlərin bir-birinə qaynayıb qarışması nəticəsində yaranan dil formasından istifadə olunurdu. Dilin bu dərəcədə şaxələndiyi və hamını öz ətrafında birləşdirəcək vahid dilə böyük ehtiyacın hiss olunduğu bir dövrdə ərəb dili nəinki “fatehlərin dili” olaraq, həm də sonuncu haqq din olan İslamın dili kimi özünü bütün müsəlmanlara təqdim edir. Ərəb “nəhvinin” (qrammatika elminin) mənşəyi, nə vaxt yaranması, ümumiyyətlə, əvvəlcədən mövcud olub-olmaması haqda bir sıra nəzəriyyələr Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|