Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Türk dilində sözdüzəldici şəkilçilər 95
3.Sözün kökünə əlavə edilərək yeni məna yaradan şəkilçilərə sözdüzəldici şəkilçilər deyilir: “taşlık, taşlı, taşçı” misallarındakı “+lık, +lı, +çı” şəkilçiləri kimi. Ümumiyyətlə, söz düzəltmək sözün kökünə sözdüzəldici şəkilçilər əlavə etməkdən ibarətdir. Buna görə də sözdüzəltmə yolu ilə söz yaratmaq demək, müəyyən şərtlər əsasında hər hansı bir mənanı ifadə etmək üçün kök ilə sözdüzəldici şəkilçini birləşdirmək deməkdir. Kök sözdüzəltmə məhsuludur, sözdüzəltmə isə müxtəlif söz kökündən, mürəkkəb və alınma sözlərdən yaranır. Türk dilində isim və yaxud fel köklərinə şəkilçilər əlavə edilərək isimdən isim, isimdən fel, feldən isim, feldən fel əmələ gəlir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, sözdüzəltmənin dörd üsulu mövcuddur. Bu dörd üsuldan isimdən düzələn sözlər üstünlük təşkil edir. Sözdüzəltmənin 4 üsulunun aşağıdakı misallarla göstərmək olar. 1.Bir isim kökü sözdüzəldici şəkilçi qəbul edərək yeni məna kəsb edən isimdən düzələn isimlər. -lı, -sız, -cı. –daş, -man, -sal kimi isim düzəldən şəkilçilər: köylü. Keskinlik, çiftçi, kaderci, balıkçı, ünsüz, ağırbaşlılık, avukatlık, yetersiz kimi. 2.İsmə əlavə edilərək sözdüzəldici fel şəkilçiləri -la, -e, -en, -er, -ı, -lan, - leş şəkilçiləri ilə isimdən düzələn fellər: izlemek, bışaklamak, horuzlamak, yaşamak, denemek, güvenmek, usanmak, başarmak, taşımak, kurumak, anlamak, paralanmak, pekleşmek (katılaşmak), taşlaşmak (birbirini taşlamak). 3.Fel kökünə əlavə edilərək sözdüzəldici isim şəkilçiləri vasitəsilə feldən düzələn isimlər. Türk dilində fel köklərinin isim köklərindən kəskin fərqləndiyindən və sayca çox olduğundan feldən isim düzəltmə geniş yayılmışdır. Feldən isim düzəldən başlıca şəkilçilər –ce, -el, -gi, -gin, -ıcı, - ım, -ın: eğlence, düşünce, yapal, sergi, vergi, dergi, dalgın, salgın, kırgın, taşkın, satıcı, sürücü, örücü, susturucu, gözalıcı, ölüm, seçim, akın, koşun. 4.Türk dilində fel düzəldən fellər fel kökünün mənasına dəyişiklik gətirən bir sıra şəkilçilərlə meydana gəlir. Bu dəyişiklikləri felin məna növləri əmələ gətirir və bunlar sözdəyişdirici şəkilçilər sayılır. Fel kökünə əlavə edilərək sözdüzəldici fel şəkilçiləri ilə feldən düzələn fellər: sezdirmek, görüştürmek, başeğdirmek, kaybetdirmek kimi. Sözdüzəltmədə sözdüzəltmə zamanı kökün mənası ilə şəkilçinin mənası əsasdır. Bu iki ünsür yeni sözə bir məna verəcəkdir. Köklər də, şəkilçilər də
f.e.n. Nigar İSMAYILZADƏ 96
yaşayan ünsürlərdir, bunlar zaman keçdikcə forma və mənalarını itirə bilərlər. Əvvəllər istifadə olunmuş, sonralar mənasını itirmiş köklər və şəkilçilər vardır 4 . 1)
a)Heç istifadə olunmamış köklər: Kü (ün), bün (çorba), kolmak (dilemek). b)Qədim sözdüzəltmədə qalmış köklər: Öksüz (anasız), kınamak (kın=ceza). c)Mürəkkəb sözlərdə qalmış sözlər: Evbark (yapı), vazgeçmek (baz=barış). d)Məna dəyişdirmiş köklər: Yaz (bahar-yaz), turmak (kalkmak-durmak). e)Forma və məna dəyişdirmiş köklər: tün (gece=dün), ton (elbise+ton) Şəkilçilər də dəyişmişlər. Forma (-gerü, -eri; -güçi, -içi) və mənasını dəyişmiş (ber geli, ver-eli, yeg-rek, eksi-rek) şəkilçilər də vardır. Müasir türk dilində istifadə olunmamış şəkilçilər: -sire: el-siremek (yurtsuz kalmak), -iğme: kelğme (gelen). Məlumdur ki, tarix boyunca müxtəlif dillər bir-birindən söz almaqla bərabər şəkilçi də almışlar. Türk dilində də başqa dillərdən alınmış sözlərdən və şəkilçilərdən istifadə olunur 5 . Bu cür şəkilçilər ayrı bir tədqiqat mövzusudur. Türk dilində sözdüzəldici şəkilçilər türk dilinin quruluşunda böyük əhəmiyyət kəsb edən yeni sözlərin meydana gəlməsində və lüğət tərkibinin zənginləşməsində böyük rola malikdir. Müasir türk dilində dilin milliləşməsi sözdüzəldici şəkilçilərlə bağlıdır. Sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə yeni milli sözlər yaranmış və yaxud yaddan çıxmış milli sözlər bu üsulla yenidən öz yerini tutmuşdur. Alınma sözlərin yerini türk dilində yeni yaranmış sözlər əvəz etmişdir. Həmçinin alınma sözlər də türk dilinin sözdüzəldici şəkilçilərini qəbul etmişdir: etraflıca, hesapça, şartlanmak, tertipli, planlamak, fotografcılık, sinemacı kimi sözlər.
4 Tahsin Banguoğlu. Türkçenin grameri. Ankara 1986, s.149. 5 Ərəb dilindən keçmiş “milli, medeni. Insani” sözləri kimi. Türk dilində söz köklərinə fars dilinin şəkilçiləri də əlavə olunmuşdur: “emek-tar, sürme-dan-lık, iğne-den-lik” kimi. (Türk dili. 1974, sayı 268,s.333). Türk dilində sözdüzəldici şəkilçilər 97
Бетлинген О. Грамматика якутского языка. М; 1948. 2.
1983. 3.
Vecihe Hatiboğlu. Türkçenin ekleri. Ankara 1974. 4.
Seyidov Y. Azərbaycan dili, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2008. 5.
Bangouğlu Tahsin. Türkçenin Grameri. Türk Tarih Kurumu Basım Evi. Ankara 1986. 6.
7.
Nurettin Koç. Türkçenin Dilbilgisi. İstanbul, İnkilap Kitabevi, 1990. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|