Индики - эяляъяк заман фелляринин Гурани-Кяримдя морфоложи яламятляри
85
“(Ya Peyğəmbərim, müşriklərə) de: “Əgər siz Rəbbimin rəhmət
xəzinələrinə (var-dövlətinə) sahib olsaydınız, yenə də (onun) xərclənib
tükənməsindən qorxaraq xəsislik edərdiniz. İnsan (nə qədər varlı olsa da,
təbiəti etibarilə) xəsisdir!” (Əl-İsra:100)
Bu cür halları Quranın yüksək dili və üslubu ilə əlaqələndirmək
lazımdır.
ول
ədatının xüsusiyyətlərindən biri də onun نأ
ّ ədatı ilə yanaşı işlənə
bilməsidir. Məsələn:
نأ ول
ّ
هتمركلأ ءاج ادلاخ
Əgər Xalid gəlsə, ona hörmət edərəm.
Bu misalın ərəb variantına diqqətlə baxdıqda, görərik ki,
نأ
ّ ədatının
işlədilməsi ilə şərtin mənasında bir qüvvətləndirmə və təkidlə yanaşı,
həm də bir xüsusiləşmə nəzərə çarpır. Bununla bağlı Quran ayəsinə nəzər
salsaq, yuxarıda qeyd etdiyimiz fikirlərdə bir həqiqətin olduğunu
görmək olar. Məsələn:
مھيلع انبتك انأ ولو
ْ ِ ْ
ْ
َ
َ
َ َ َ َ ﱠ َ ْ َ
لاإ هولعف ام مكرايد نم اوجرخا وأ مكسفنأ اولتقا نأ
ﱠ ِ ُ
ُ ُ
ُ
ُ
َ
َ
َ
َ ﱠ ِ
ِ
ِ
ُ
ُ
ِ
ِ ْ
ْ
ْ
َ
َ
َ
ْ
ُ
ُ ْ
مھنم ليلق
ْ ُ ْ ﱢ ٌ ِ َ
...
“Əgər Biz onlara: “Özünüzü öldürün, yaxud yurdlarınızdan çıxın!” –
deyə yazıb əmr etsəydik, içərilərindən az bir hissəsi müstəsna olmaqla, (bu
əmri) yerinə yetirməzdilər... ” (Ən-Nisa: 66)
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ول ədatından sonra gələn نا ədatının
fleksiya əlamətləri ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır.
19
Bütün bunlarla yanaşı, digər bir məsələ də
ول ədatından sonra müzare
feilin gələ bilib-bilməməsi ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzян bu
cür halın mövcud olmasına baxmayaraq, həmin müzare feil indiki-
gələcək zamanı deyil, keçmiş zamanı bildirir. Məsələn:
اورفك نيذلا ملعي ول
ُ َ َ َ ِ ﱠ ُ َ
َ
ْ َ ْ
مھ لاو مھروھظ نع لاو رانلا مھھوجو نع نوفكي لا نيح
ْ
ْ
ُ َ
َ
ُ
َ
َ
َ
ِ
ِ
ِ
ِ
ِ
ُ
ُ
ُ
َ
َ َ
َ
َ
َ
ﱠ ُ
ُ
ﱡ
نورصني
َ ُ
ُ
َ
“Kaş kafirlər atəşi üzlərindən və arxalarından dəf edə bilməyəcəkləri
və onlara heç bir kömək olunmayacağı vaxtı (qiyaməti) biləydilər!” (Əl-
Ənbiya:39)
Bəs, ول ədatının işləndiyi şərt cümləsinə cavab necə verilir? Bu cür
cavab bir neçə şəkildə ola bilər:
1)
مل ədatı vasitəsilə inkar olunan фикир müzare feil васитясиля вериля
bilər. Buna misal olaraq Peyğəmbər əleyhissəlamın
bir hədisini
göstərmək olar:
19
ةيفللاا يلع يبطاشلا حرش
ص
١٨۵
لصفملا حرش
شبخم نبلا
٩
/
ص
.
٩
هيوبيس
:
باتكلا
:
٣
/
١٢٠
дос. Н.Н.МЯММЯДОВ
86
هصعي مل ﷲ فخي مل ول بيھص دبعلا معن
“Süheyb necə də gözəl quldur. Əgər Allahdan qorxmasaйды беля, Оna
asi olmazды!”
2)
Ъаваб тəsdiq və ya inkar bildirən mazi feilля верилир. Məsələn:
اماطح هانلعجل ءاشن ول
ً َ ُ ُ َ
َ
ْ َ َ َ
َ
َ
ْ
تلظف
ُ ْ َ َ
نوھكفت م
َ ُ ﱠ َ َ ْ
“Əgər Biz istəsəydik, onu bir saman çöpünə döndərər, siz də mat-
məəttəl qalardınız”. (Əl-Vaqiə:65)
Aydınlaşdırıcı (ليصفت ) və başlanğıc ( ءادتبإ) ədatı اما
Bu ədatın əsas vəzifələrindən biri cümlələri və fikirləri bir-birindən
ayırmaq və onlara yeni başlanğıc verməkdir. Məsələn:
لاف ميتيلا امأف
َ َ
َ
َ ِ َ ْ ﱠ َ
رھقت
ْ َ ْ َ
لاف لئاسلا امأو
َ َ َ ِ ﱠ
ﱠ َ َ
رھنت
ْ َ ْ َ
كبر ةمعنب امأو
َ ﱢ َ ِ ِ
َ ْ ِ ﱠ َ َ
ثدحف
ْ ﱢ َ َ
“Elə isə yetimə zülm etmə! Dilənçini də (qapıdan) qovma! Və
(həmişə) Rəbbinin sənə olan nemətindən söhbət aç!.” (Əz-Zuha:9-11)
Məlun olduğu kimi bu ifadə iki komponentdən ibarətdir. Belə ki, اما -
dən sonra gələn fikri aydınlaşdırmaq üçün ف hissəsi gəlir və daha sonra
cavab (xəbər) işlənir. Bu ifadənin işlənməsində diqqəti cəlb edən bir
cəhət ondan ibarətdir ki, görəsən, ف hissəsi həzf oluna (düşə) bilərmi?
Qeyd etmək lazımdır ki, ف ədatı bu ifadənin tərkibində çox lazımlı və
sabit bir komponentdir. Lakin, zərurət tələb etdiyi zaman həmin ədatın
işlənməməsinin şahidi olmaq mümkündür. Məsələn:
ضيبت موي
ﱡ َ
َ
ْ َ َ ْ
دوستو هوجو
ﱡ َ
َ
ْ َ ٌ ُ ُ
دعب مترفكأ مھھوجو ْتدوسا نيذلا امأف هوجو
َ
َ
ْ
ْ
ْ
َ ُ َ ْ َ
َ
ْ ُ
ُ
ُ
ُ
ُ
ُ
ﱠ َ
ِ ﱠ ﱠ َ ٌ
امب باذعلا اوقوذف مكناميإ
َ
َ
ِ َ ََ ْ ْ ُ ُ َ ْ ُ ِ
ِ
نورفكت متنك
َ ُ ُ ْ َ ْ ُ ْ ُ
“Bəzi üzlərin ağ, bəzi üzlərin isə qara olacağı gündə (qiyamət
günündə), üzü qara olanlarа: “İman gətirəndən sonra kafirmi oldunuz?
İndi, kafir olduğunuza görə dadın əzabı!- дейиляъякдир.” (Ali-İmran:106)
Bu ayənin ərəb variantı ilə tərcüməsini müqayisə etsək, ayənin
mənasında لاقيف feilinin ədatla birlikdə həzf olunmasının şahidi ola
bilərik.
Bu ədatın üç ясас xüsusiyyəti vardır:
1)
اما hisssəsindən sonra
ف ədatının gəlməsi vacibdir.
2)
Bu iki komponent arasında başqa cümlənin gəlməsi qadağandır
(and cümləsindən başqa).
3)
اما hissəsindən sonra feilin gəlməsi mümkün deyil.
Bu ibarənin əsas mənasına gəldikdə, o təkid bildirməyə xidmət edir.
Bunu əsaslandırmaqdan ötrü aşağıdakı misala nəzər salmaq kifayətdir: