Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
f.e.n. Nigar İSMAYILZADƏ 92
Türkiyədə bu məsələnin öyrənilməsinin özünəməxsus yeri vardır. 30-cu illərdən başlayaraq sözdüzəltmə məsələsi türk mütəxəssislərinin tədqiqat mövzusu olmuşdur. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müasir türk dilçiliyində tədqiqatlar sözdüzəltmə şəkilçiləri ilə bağlıdır. İlk vaxtlarda türk dilçilərinin əsas işi sözdüzəltməyə aid materialın toplanması və onların sistemləşdirilməsindən ibarət olmuşdur. Qısa müddət ərzində müəyyən təməl daşı əldə ediləndən sonra türk dilçiliyi fundamental əsaslarla sözdüzəldici şəkilçiləri öyrənməyə diqqətini yönəltmişdir. E.V.Sevartyanın “Azərbaycan dilində sözdüzəldən şəkilçilər” kitabında türk dillərində sözdüzəldici şəkilçilərə münasibətini öz əksini tapmışdır. Buna əsaslanaraq sözün əmələ gəlməsinin bəzi məsələlərini dəqiqləşdirməyi və müəyyən əlavələr etməyi zəruri hesab edirik. Sözün əmələ gəlməsinin (isimdən, sifətdən, zərfdən) mənası iki mənbənin qarşılıqlı əlaqəsi ilə bağlıdır: sözdüzəldici şəkilçinin əhəmiyyəti və ilkin əhəmiyyəti. Bu cəhətdən nitq hissələrindən sözdüzəldilməsi, fellərdən sözdüzəldilməsindən fərqlənir. Buna görə də söz əmələ gətirən felin yaranmasında üç faktor mühüm rol oynayır: fel düzəldən şəkilçinin xüsusi mənası, felin əşya mənasından doğulan ilkin əsası və bunların arasındakı əlaqələr. Bunu da qeyd edək ki, sözdüzəldilməsində əşya mənasından doğulan ilkin əsası bəzi hallarda kifayət deyildir. Söz əmələ gəlməsində onların mənasının da əhəmiyyəti vardır. Bunu bir misalla göstərək. Azərbaycan dilində -lı şəkilçisinin köməyi ilə iki mənada söz əmələ gəlir 2 . Sifət olaraq hər hansı bir əşyanın əlamətini bildirir (şanlı, rəngli, güllü), isim olaraq ölkə, şəhər, yer adlarına əlavə olunur, hər hansı bir yerin sakini mənasını ifadə edir (avropalı, azərbaycanlı). Düzəltmə sifət və isimlərin yuxarıda qeyd edilmış mənalarını almaq üçün ilk növbədə əşyanın adını və keyfiyyətini nəzərə almaq, ikincisi bu keyfiyyətlər xüsusiyyət, əlamət, coğrafi ad, yer ifadə etməlidir. Yuxarıda qeyd edilənlərə əlavə etmək lazımdır ki, sözün semantik mənasına uyğun olaraq söz düzəltmək üçün müvafiq sözdüzəldici şəkilçilər artırılmalıdır. Bir qayda olaraq təkmənalı sadə sözdən sözdüzəldici şəkilçi vasitəsilə təkmənalı düzəltmə söz əmələ gəlir, yəni əgər kök bir məna ifadə edirsə, bu və ya digər mənaya uyğun düzəltmə söz əmələ gətirmək üçün müvafiq şəkilçi istifadə edilməlidir.
2 Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı 1983, səh.36 Türk dilində sözdüzəldici şəkilçilər 93
Türk dilinin lüğət tərkibi Azərbaycan dili kimi kök və şəkilçidən ibarətdır. Nümunə üçün bu sözləri göstərək: ad-sız, göz-cü, kapa-lı, kapa-lı- lık, ara-lık-sız. Türk dilinin şəkilçiləri, kökləri kimi ümumiyyətlə tək hecalıdır. Şəkilçilər məlum bir qaydaya görə ancaq kökə əlavə olunurlar. Bəzi dillərdə hər hansı bir mənanı ifadə etmək üçün bir neçə sözdən, hətta uzun bir cümlədən istifadə olunur. Türk dilində isə bir və ya bir neçə şəkilçi kökə əlavə edilərək hər hansı bir mənanı əks etdirir. Buna görə də türk dili aqlyutinativ bir dildir. Bir kökün sonuna on bir, hətta on yeddi şəkilçi əlavə oluna bilər 3 . Türk dilində şəkilçilərin əhəmiyyətli bir hissəsi sözlərin şəkilçi vəzifəsini yerinə yetirməklə meydana gəlmişdir. “Turur” kimi sözdəyişdirici şəkilçi olan müstəqil bir söz asanlıqla şəkilçi vəzifəsini yerinə yetirir, əvvəlindəki samit, içindəki saitlər ahəng qanununa görə dəyişmişdir. Sözdə qalın, dar, yuvarlaq saitlər, lazım olduqca qalınlıqlığını və yuvarlaqlığını itirmiş, əlavə olunduğu sözün vəziyyətinə görə dəyişmişdir. Birsözlə, iki hecalı müstəqil bir söz, təkhecalı olmuş, əvvəlində gələn samitlər sözə uyğun olaraq dəyişmiş və iki hecalı müstəqil bir sözdən təkhecalı bir şəkilçi yaranmışdır: turur - durur; -dır, dir, dur, dür; - tır, tir, tur, tür şəkilçiləri “olgun-dur, alan-dır, üzgün-dür, gelen-dir, açık-tır, seçik-tir, olmuş-tur, görmüş-tür” kimi misallarda göründüyü kimi, samit və saitləri ahəng qanununa görə dəyişmişdir. “iken, ile, ise, idi, imiş” sözləri də eyni yolla şəkilçi vəzifəsini yerinə yetirmişdir: “yapar iken” sözləri “yaparken”, “kitap ile”, “kalem ile” sözləri də “ile”nin şəkilçi vəzifəsini yerinə yetirməsi ilə bir söz olaraq “kitapla” və “ kalemle” şəklinə keçmişdir. “idi, ise, imiş” sözdəyişdirici şəkilçilərində “i” kökü düşərək, “kalır idi” sözləri “kalır-dı”, “kalır – ise” sözləri “kalırsa”, “kalır – imiş” sözləri də “kalır-mış” şəklinə keçərək iki sözdən birinə şəkilçi əlavə olunmuşdur. Şübhəsiz ki, şəkilçi vəzifəsini yerinə yetirən sözlər vəzifələrini davam etdirmişlər, mənalarını birləşdikləri sözə əlavə etmişlər. Bəzən də şəkilçi öz vəzifəsini itirir: “bir-i-si, kimi-si, hep-i-si” sözlərində əks olunan “i-si” şəkilçiləri kimi. “Biri” və yaxud “kimi” sözlərində “i”
3 Çox yayılmış olmasa da, bəzi sözlərdə şəkilçinin sayı on yeddiyə qədər ola bilər: “gör-ev-len-dir-e-me-dik-ler-i-miz-den-mi-sin-iz” misalında olduğu kimi. Vecihe Hatiboğlu. Türkçenin ekleri. Ankara 1974, s.7-8. f.e.n. Nigar İSMAYILZADƏ 94
yiyəlik şəkilçisi. Köklə eyni formada işləndiyi üçün , sait ilə bitən bir kök və ya sözün sonuna gətirilən “-si” yiyəlik şəkilçisini alır və sözlər “biri-si, kimi- si” şəklində işlənirlər. Belə hadisələr şəkilçiləri ümumi bir formaya salır. Osmanlı dilində, xüsusilə XVI əsrdə istifadə olunan “yapalar, edeler” kimi sözlər, XVII əsrə doğru “yapacaklar, edecekler” şəklinə keçmiş, vəzifə və formasını möhkəmlətmiş, yeni formaya salınmış, şəkilçi yeni bir vəzifəni yerinə yetirmişdir. Qədim “ yapalar, edeler” sözləri məna və vəzifə etibarilə yerini “yapacaklar, edecekler” sözlərinə keçərkən” yeni “-acak, - ecek” şəkilçisi də qədim “-a,-e” şəkilçisinin vəzifəsini möhkəmlətmişdir. Müasir dildə də həmin cəhətlərlə şəkilçilərin formaya salındığı nəzərə çarpır: “-la” və “-n”; “-la” və “-s” və “-t” şəkilçiləri, “-lan, -laş, -lat” formasına salınmışdır. Necə ki, “yozlamak, yerlemek, kullamak, kirlemek” şəklində olan fellər az istifadə olunduqlarına görə “yozlaşmak, yerleşmek, kullanmak, kirletmek” kimi fellər daha çox yayılmışdır. Türk dilində ön şəkilçidən istifadə edilmir.Yalnız sifətin çoxaltma dərəcəsində sözün önünə artırılır: açık – apaçık (ap+açık), uzun – upuzun (up+uzun), mavi – masmavi kimi. Amma bu hecalar ön şəkilçi kimi eyni vəzifəni yerinə yetirmir. Bundan əlavə türk dilində ön şəkilçi kimi istifadə olunmuş ön səslərin də mühüm bir xüsusiyyəti vardır: ilan - y-ı-lan; ıldız – y-ıldız; su-la-mak mənasında ı-s- la-mak; su – lat-mak mənasında ı-s- lat – mak və qədim türk dilindəki ıg-ıt, y-ıg-ıt, s-ıg-ıt misallarında olduğu kimi. Beləliklə, türk dilində ön şəkilçi olmasa da sözün əvvəlinə artırılan ön səslər vardır və bu ön səslər sözün kökünü dəyişdirdiyi kimi, sözə də təsir edir. Türk dilində şəkilçilərin çoxu vəzifə, məna cəhətcə və söz qurmaq baxımından köklərə əlavə edilən sözdüzəltmə şəkilçiləridir. Şəkilçilərin üç xüsusiyyəti vardır: 1.İsim və yaxud fel kökünə əlavə edilərək yalnız sözün mənasını dəyişdirən şəkilçilərə “sözdəyişdirici şəkilçilər” deyilir. “Evim, geldim, geliyorum” kimi isim və yaxud fellərdə istifadə olunan “ım” şəkilçisi kimi. 2.İsim köklü sözlərin başqa bir sözlə əlaqəyə girərək düzələn şəkilçilərə “ismin hal şəkilçiləri” deyilir: “taşı, taşa, taşta, taştan, taşın” misallarındakı “+ı, +a, +ta, +tan, +ın” şəkilçiləri kimi. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|