Afrika ümumi İcmal coğrafi mövqeyi, sahəsi, sərhədləri və sahil xətti
Yüklə 298,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Geoloji quruluşu və inkişafının əsas mərhələləri.
| 1 http://coqrafiya.blogspot.com/ Mənbə-
http://behruzmelikov.com/ AFRİKA ÜMUMİ İCMAL Coğrafi mövqeyi, sahəsi, sərhədləri və sahil xətti. Afrika böyüklüyünə görə Avrasiyadan sonra materiklər arasında ikinci yerdə durur.Sahəsi 29,2 milyon kv.km,adalarla birlikdə 30,3 kv.km-dir.Ucqar nöqtələri: şimalda Əl-Əbeyd (Engela) burnu-37°20’ şm.en dairəsində (Kapblan burnu yaxınlığında),cənubda İynə burnu-34°51’ cənub en
dairəsində,qərbdə Yaşıl burun-17°33’ qərb uzunluğunda, şərqdə Rashafun burnu-51°24’ şərq uzunluğundadır. Afrikanın coğrafi mövqeyinin başlıca xüsusiyyəti onun ekvatora nisbətən simmetrik yerləşməsidir.Engela burnu ekvatordan 4144 km,İynə burnu isə 3868 km məsafədədir. Ən geniş yerində Afrikanın eni 7500 km (Yaşıl burundan Qvardafuy burnuna qədər),cənubda isə 3100 km-dir. Материк qərbdə Atlantik,şərqdə Hind okeanı ilə əhatələnir.Şimalda Aralıq dənizi onu Cənubi Avropadan,şimal-şərqdə Qırmızı dəniz Asiyadan (Ərəbistan yarımadasından) ayırır.Hələ üçüncü dövrün sonunda və dördüncü dövrün əvvəllərində Atlas dağları Pireney yarımadası ilə,Tunis isə Siciliya adası və Appenin yarımadssı ilə bitişik olmuşdur.Hazırda Afrika Pireney yarımadasın- dan ensiz (14 km) və dərinliyi 300 m olan Cəbəllüttariq boğazı,Ön Asiyadan isə Babəlməndəb boğazı (eni 26 km) ilə ayrılır.Şimal-şərqdə Süveyş kanalı açılana (1869-cu il) kimi eyni adlı bərzəx (eni 120 km) Afrikanı Asiya ilə birləşdirirdi. Afrikanın sahil xətti zəif parçalanmışdır.Sahillər çox yerdə tektonik strukturlara uyğun olaraq düz xətlə uzanır.Sahil dayazlığı ensizdir.Buna görə Afrika sahillərində əlverişli körfəzlər və buxtalar,həmçinin yarımadalar və adalar azdır. Ən böyük körfəzləri şimalda Qabes və Sidra,qərbdə Qvineya,Benin
2 və Biafra,cənub-şərqdə Frensis Bey,Alqoa,Delaqoa və Beyra buxtalarıdır.Kiçik buxtalar və adalara qərbdə Yaşıl burundan Palmas burnuna qədər,şərqdə isə Mombasa və Mozambik şəhərləri arasındakı sahildə rast gəlinir. Şərqdə Madaqaskar, Zənzibar, Sokotra, Mafiya, Pemba, Komor, Maskaren, Amirant və Seyşel adaları, qərbdə Madeyra, Kanar, Yaşıl Burun, Annobon, San-Tome, Fernanada-Po, Merac (Vozneseniye), Müqəddəs Yelena, Tristan-da- Kunya adaları Afrikaya aiddir. Materikin ən böyük yarımadası Somalidir. Beləliklə, Afrika üfüqi istiqamətdə olduqca zəif parçalanmışdır.Onun sahil xəttinin hər 1 kilometrinə 960 kv.km ərazi düşür. Adalar isə ərazisinin cəmi 2%-ni təşkil edir (Avropada 8,5%). Materikin daxili vilayətləri sahildən 1500 km içəridə yerləşir (Avropada bu məsafə cəmi 600 km-ə qədərdir).
Afrika geoloji quruluşuna görə ilk baxışda çox sadə görünür.Şimal-qərb və cənub ucqar hissələri müstəsna olmaqla Afrika paleozoydan əvvəl platforma rejiminə keçmiş və sonrakı dövrlərdə onun ərazisində əsasən zəif rəqsi hərəkətlər baş vermişdir. Epiplatforma dənizlərində kontinental şəraitdə toplanmış cavan çöküntü süxur qatları qırışıqlıqda iştirak etməmiş, zəif qalxma və əyilmələrə məruz qalmışdır. Afrikanın geoloji inkişafının ən əlamətdar cəhətlərindən biri onun qədim Qondvana materikinin mərkəzində yerləşməsi, şimal və şərq dağlıq sahəsi müstəsna olmaqla,qalan sahələrdə şaquli tektonik hərəkətlərin zəif baş verməsi ilə səciyyələnir. Yer qabığının qalınlığı geniş sahədə 38-40 km-dir. Hündür Afrikada yer qabığının qalınlığı 45 km-ə qədərdir. Atlas dağlarında və Həbəşistan yaylasında bu rəqəm 50-55 km-ə çatır. Afrika ilə ətraf okeanlar arasında keçid,hipsometrik xəritədən göründüyü kimi, çox kəskindir. Burada materik tipli yer qabığı kəskin şəkildə okean tipli qabığa keçir (Afrika ətrafında okean dibində yer qabığının 3 qalınlığı 10 km-dən artıq deyildir). Materikin kontinental yer qabığı artıq paleozoyun başlanğıcına qədər təşəkkül tapmışdır. Materik ərazisinin üçdə birində qədim kristallik və metamorfik süxurlar yer səthinə çıxır. Qalan sahələrdə isə bu paleozoy,mezozoy və kaynozoyun o qədər də qalın olmayan kontinental və dəniz çöküntü süxur qatları və kaynozoyun vulkanik süxurları ilə örtülüdür. yaşlı
kristallik süxurlar arasında qranit,qneys,kristallik şistlər,qumdaşı və s-dən ibarət olan arxey və proterozoy çöküntüləri paleozoydan əvvəlki dövrdə müxtəlif qırışıqlıq mərhələləri keçirmişlər. Afrikanın qədim kristallik və metamorfik süxurları bir neçə qata bölü-nür.Sebakvi sistemi adlanan (Rodeziyada) serpentinitlər və qneyslərlə kəsilmiş ən qədim metamorfik və vulkanik süxurların yaşı 3 milyard ildən artıqdır. Bunun üzərində yatan yaşıl süxurların yaşı 2800 mln.il (Bulavay sistemi), Şamavay sisteminin arkoz qumdaşı qatlarının yaşı isə 2600 mln.ildir. Şamavay sistemi qatlarını yaşı 1900-1250 mln.il olan qranit intruziyaları kəsir, Konqo hövzəsi ətrafında üzə çıxan kristallik süxurlar daha cavandır (1400-600 mln.il). Kabara və Katanqa sistemi adı ilə məşhur olan bu süxurlar proterozoy erasına aid edilir. Şimali Qvineya yüksəkliklərindən Kamerun və Azande yüksəkliklərinə uzanan qalxma sahəsi də qədim arxey kristallik və metamorfik süxurlarından ibarətdir. Arxeyin qüvvətli qırışmış süxurları çox yerdə proterozoyun kristallik və metamorfik süxurları ilə örtülür. Proterozoyun axırında Cənubi Afrikada baş verən Katanqa qırışıqlığı yaş etibarı ilə Asiyanın Baykal qırışıqlığı ilə müqayisə edilir. Paleozoy erasında materikin cənub və şimal hissələri müxtəlif yollarla inkişaf etmişdir. Cənubi Afrikada paleozoyda qalxma və denudasiya prosesləri ilə yanaşı,bə’zi yerlər əyilməyə məruz qalmış və burada çox qalın (10 km-ə qədər) kontinental çöküntü kompleksi toplanmışdır. Qalınlığı 3 km-ə
Yüklə 298,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|