məzmununun yeni biliklərdə saxlanılması); nisbətən sakit inkişaf
dövrünün və fundamental qanun və prinsiplərin «kəskin şəkildə
dağıdılması» (elmi inqilablar) dövrünün bir-birini əvəz etməsi;
proseslərin mürəkkəb birliyi: differensiasiya (bütün yeni elmi
fənlərin ayrılması) və inteqrasiya (elmin sintezi, bir sıra elmləri
və onların metodlarını birləşdirmək cəhdi); müasir elmdə
riyaziləşmə və kompüterləşmə proseslərinin dərinləşməsi və
genişlənməsi, nəzəriyyənin rolunun artması; insanların həyat
fəaliyyətində elmin rolunun qüvvətlənməsi və onun sosial
əhəmiyyətinin artması və s. var».*'
Hələ
qədim
dövrlərdə
Misirin,
Mesopotamiyanın,
Hindistanın sivilizasiyası artıq bir çox elm sahələrinə dair, o
cümlədən astronomiya, riyaziyyat, biologiya, təbabət sahəsində
böyük bilik ehtiyatı yaratmışdılar.
Avropa mədəniyyətində isə xüsusi elmi bilik təxminən 2500
il bundan əvvəl meydana gəlmişdir. Təbiət haqqında təlim
yaratmış ilk antik mütəfəkkirlər - Fales, Pifaqor, Anaksi- mandr
Qədim
Misir
və
Şərq
müdriklərinin
görüşlərindən
faydalanmışlar. Lakin onların yaratdığı təlimlər öz yenilikləri ilə
fərqlənirdi. Birinci növbədə, onlar əlaqəsiz müşahidələr və
təkliflərdən fərqli olaraq məntiqi cəhətdən əsaslandırılan bilik
sistemi - nəzəriyyə yaratmağa çalışırdılar. İkinci, bu nəzəriyyələr
məhdud praktiki xarakter daşımırdı. Və nəhayət Qədim
Yunanıstanda nəzəri biliyi kahinlər deyil, dünyəvi adamlar
yaradır və hər bir arzu edən elmi qabiliyyətli şəxsləri öyrədirdilər.
Aristotelin yaradıcılığında antik elm özünün ən yüksək
səviyyəsinə çatmışdı.
Orta əsrlərinüX-XIV yüzilliklərində elm müsəlman Şərqində
sürətlə inkişaf^fmişdi (əl-Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar,
Nəsirəddin Tusi və b.). Avropada isə elmi-təbii biliklər İntibah
dövründən başlayaraq yenidən inkişaf etməyə başlayır.
Yeni dövrdən başlayaraq elmin inkişafında adətən dörd
mərhələnin olduğunu göstərirlər.
*' OHJioco(|)iifl. yHeÖHoe noco6ıtc. PocTOB-Ha-/lony,
1998, c.509.
314
L Romantik dövr (XV əsrdən XVIII əsrə qədər). Elm xüsusi
həvəskarlıq məşğuliyyəti olmaqdan çıxıb sənətə çevrilir. Elmi
nəticələr tədris edilir.
2.
Klassik dövr (XVIII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər). Bu
dövr fundamental nəzəriyyələrin yaranması ilə əlaqədardır. Bu
vaxt elm xüsusi nəzəriyyələrin cəmi kimi çıxış edir, alimlərin
nüflızu artır.
3.
Postklassik dövr (təxminən XX əsrin birinci yarısı). Bu
dövrdə dünyanın müasir izahının əsas nəzəriyyələri yaradılır
(nisbiyyət nəzəriyyəsi, yeni kosmologiya, nüvə fizikası, kvant
mexanikası, genetika). Elmi ideyaların texniki kəşflərə, istehsala
və məişətə geniş tətbiqi prosesi başlayır.
4.
Postqeyri-klassik dövr indiyə qədər davam edir. Bu vaxt
elm, bir qayda olaraq, dövlətin hərtərəfli qayğısına daxil olur,
geniş miqyaslı layihələr, məsələn, atom və ya kosmik
proqramların, beynəlxalq tədqiqatların təşkili və s. proqramlar
həyata keçirilir.
XX əsrdə qeyri-klassik təbiətşünaslığın meydana gəlməsi ilə
əlaqədar
elm
fəlsəfəsi
məntiqin,
tarix
fəlsəfəsinin,
psixologiyanın, sosiologiyanın nəticələrindən istifadə edərək və
mahiyyətcə dünyanın ümumi elmi mənzərəsinə yönələn fənlə-
rarası tədqiqat xarakteri daşıyaraq peşəkar fəlsəfənin texniki
cəhətdən ən mürəkkəb bölmələrindən biri kimi çıxış edir. Belə
keyfiyyətdə elm fəlsəfəsi XX əsrin ikinci yarısında artıq
formalaşmışdı, lakin xüsusi fəlsəfi istiqamət kimi hələ yüz il
əvvəl yaranmış və hər şeydən əvvəl klassik elmin koqnitiv və
yaxud epistemoloji ölçülərinin təhlilinə yönəlmişdi. Burada elm
fəlsəfəsi - mərhələli inkişaf zamanı formalaşan və daxili
müxtəlifliyi (pozitivizm, neo - və postpozitivizm, neokantçı- lığın
bəzi cərəyanları, neorasionalizm, tənqidi rasionalizm) ilə
fərqlənən, xüsusi fəlsəfi istiqamət yaradan fəlsəfi cərəyan və
məktəblərin məcmuu kimi çıxış edir. Bununla birlikdə elm
fəlsəfəsi bir sıra fəlsəfi təlimlər (marksizm, fenomenologiya,
ekzistensializm, neotomizm) çərçivəsində öz mövcudluğunu
davam etdirir. Birinci halda elm fəlsəfəsinin problematikası
praktiki olaraq fəlsəfi konsepsiyaların məzmununu tamamilə
əhatə edir; ikinci halda isə, elmin analizi daha ümumi fəlsəfi
315
kontekstlərə daxil edilir və onlarla determinasiya olunur. Lakin
ümumiyyətlə elm fəlsəfəsinin tematikası, onun konseptual
aparatı və mərkəzi problemləri hər şeydən əvvəl xüsusi fəlsəfi
istiqamət kimi elm fəlsəfəsi çərçivəsində müəyyənləşir və yalnız
onun yardımı ilə başqa fəlsəfi məktəb və cərəyanların diqqət
mərkəzinə gətirilir.*^
«Diskursiv postmodernizm» təmsilçisi kimi çıxış edən
fransız filosofu Mişel Fukonun fikrincə «...elm diskursiv
formasiya elementində və bilik əsasında meydana gəlİD>.
Fukonun sxemində elm zəncirin axırıncı həlqəsidir: diskursiv
praktika - bilik - elm. Diskursiv praktika elmdən genişdir. Hər
bilik deyil, propozisiya (cümlə) qurmağın müəyyən qanunlarına
tabe olan bilik - elmdir. Fuko biliyin dörd səviyyəsini göstərir:
pozitiv, qnoseoloji, elmi və formal səviyyələr. Onun fikrincə son
həddə elmin həyatiliyi onun diskursiv praktikaya aidiyyəti ilə
müəyyən edilir.
«Konstruktiv postmodernizm»in əsas təmsilçisi J.F.Liotar
XX əsrdəki qeyri-adi elmi kəşfləri göstərməklə elmin artıq
özünün postmodemist mərhələsinə çatdığını əsaslandırmaq
istəyirdi. Elmin konstruktiv postmodemist fəlsəfəsi qeyri-
sabitliyin, lokal (məhdud) sahənin, təsadüfün, imkan çoxluğunun
prioritetliyi (birinciliyi) üzərində israr edir. Elmdə məsələ - ideya
yaratmaq, aqnostikanı artırmaq, tam olmayan informasiya ilə
oyun, praqmatik yaradıcılıqdır. Liotar təsdiq edirdi ki, əsl alim
əvvəlcə «tarixi söyləyir», sonra isə onu yoxlayır.
«Dekonstruktiv postmodernizm»in lideri J.Derrida göstərirdi
ki, dekonstmksiya heç nəyə, o cümlədən nəzəriyyə ilə faktlann
əlaqəsinə aman vermir, çünki dekonstmktiv parçalanmadan sonra
həmin əlaqədən - fıksiyadan, söz və şeyin zorla seçilən izindən
başqa heç nə qalmır. Elmin mənası mənasızlığa çevrilir, həyati
qüvvədən və mənadan məhmm olan elm yaşaya bilmir.
Dekonstmktiv postmodernizm, hətta özlərinin «malikanələrində»
- ədəbiyyatşünaslıq sahəsində də anti- elmi mövqe tutur.
*- И.Т.Касавин. Теория как образ и понятие. - Вах: Жури. «Вопросы философии», №3, 2001,
с. 105.
316
Dostları ilə paylaş: |