Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
V FƏSİL. İNHİSARÇI FƏALİYYƏTİN TƏNZİMİ PROBLEMLƏRİNİN HƏLLİ İSTİQAMƏTLƏRİ İnhisarçı fəaliyyətin tənzimi problemlərinin həm kompleks şəkildə qoyuluşu, həm də onun həllinin keçid iqtisadiyyatı şəraitinə adekvat hesab oluna biləcək üsul və metodlannm seçilməsi bütövlükdə antiinhisar strategiyasının düzgün formalaşdıniması nöqteyi-nəzərindən xüsusi aktuallıq kəsb edir. Ümumiyyətlə, bu baxımdan başda gələn əsas məsələlərdən biri problemin iqtisadi məqsədyönlülük baxımından düzgün qoyuluşudur. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, əks yönümlü yanaşma prioritet məqsədlərin həyata keçirilməsi yolunda başlıca əngələ çevrilə bilər. Məhz buna görə də, sözügedən problemin açılışı tarixi irs—>mövcud situasiya^vəziyyətdən çıxış yolları istiqamətli məntiqi ardıcıllığı özündə ehtiva etməlidir. $ 1, ANTİİNHİSAR NƏZARƏTİ VƏ RƏQABƏT SİYASƏTİNİN ƏSASLARI: PROBLEMİN QOYULUŞU Sistem dəyişikliyi ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan Respublikası, eləcə də digər MDB ölkələri inhisarçı fəaliyyətin üçlü təzahürü ilə üz-üzə qalmışlar: 1) İnzibati-amirlik sisteminin qalığı kimi hələ də mövcud olan inhisarçı müəssisə və birliklər; 2) Özəlləşdirmə nəticəsində müəyyən inkişaf impulsu əldə etmiş özəl sektor çərçivəsində formalaşan və bu prosesin müxtəlif pillərində olan inhisarç: yaranış; 3) Dövlət-özəl sektor qarşılıqlı münasibətlərində birincinin dominantlığı əsasında formalaşan «tənzimləmə» inhisan. Bəri başdan, onu qeyd etməyi lazım bilirik, üçüncü təzahürün, yəni, «tənzimləmə» inhisarının iqtisadi inkişaf tarixində analogiyası olmayıb (inkişaf etmiş ölkələrə münasibətdə). Bu sırf postsosialist ölkələrinə xas olan fenomendir. 203 Bütün bunlann fonunda ölkədə inhisar fəaliyyətinin tənzimi problemlərinə yanaşma, sözsüz ki, ilkin olaraq dövlət—>özəl sektor qarşılıqlı münasibətlərinin keçid dövrünün məntiqinə uyğunlaşdınlmasmdan başlamalıdır. Aydındır ki, dövlət ümummilli mənafelərin əsas təminatçısı kimi bütövlükdə cəmiyyətin, eləcə də ayrı-ayrı vətəndaşlann maraqlannı qoruyur (yaxud qorumalıdır), lokal səviyyəli mənafe tarazlığının formalaşdıniması yönümündə iqtisadi prosesləri tənzimləməyə çalışır. Bu aspektdə dövlət tənzimləməsi iqtisadiyyatın institutsional strukturundan tutmuş, onun sahəvi xüsusiyyətləri və ayn-ayn sektorlarda təsərrüfatın idarə olunması spesifikasını özündə ehtiva edir. Başqa sözlə, inhisarçı təmayüllərə qarşı duruş gətirməyin əsas bazası kimi institutsional strukturun rəqabət məzmunlu olması zərurətdir və inkişaf səviyyəsindən, iqtisadi sistemin özəlliklərindən asılı olmayaraq əksər dünya ölkələrində dövlətin can atdığı başlıca məqsədlərdən biri məhz institutsional strukturun göstərilən yönümlü təkmilləşdiril- məsidir. İnhisarizmin təsir gücünü bütün təfərrüatı ilə nəzərə alsaq, onda ən azı keçid iqtisadiyyatı şəraitində institutsional strukturun dövlət tənzimlənməsini ölkənin antiinhisar strategiyasının mühüm elementləri sırasına daxil etmək lazım gələcəkdir. Konseptual baxımdan bu cür yanaşma keçid dövrünün bu günkü məzmunu ilə tam şəkildə üst-üstə düşür. Bəzi tədqiqatçılar söhbət açdığımız problemlə bağlı qeyd edirlər ki, institutsional strukturun rəqabət mühiti nöqteyi- nəzərindən optimal səviyyəsinə ABŞ-ın antitrest qanunvericiliyi əsasında nail olunub və (yəqin ki) digər ölkələrin də bu yoldan istifadə etməsi məqsədəuyğun olardı^^. Zənnimizcə, bir sıra digər məsələlər kompleksinə yanaşmada olduğu kimi, _ı^isarçı fəaliyyətin tənzimi — __ hayışHa Ha AB^Ia paralpllilf aparmaq” metodoloji nöqteyi-nəzərdən yalnışlıqdır. Belə ki, dəfələrlə qeyd etdiyimiz məsələ, ölkənin həm keçid dövründə olması. В.Качалин. Регулирование и дерегулирование-два направления антимонопольной стратегии в США//Мировая экономика и международное отношения. № 6, 1997, стр.5. 204 həm də ifrat dərəcədə kiçik tutumlu daxili bazarının mövcudluğu araşdınlan problemin həlli istiqamətlərində də sırf özünəməxsusluq keyfiyyətini ortalığa çıxanr. «Kiçik» ölkənin daxili potensiala və yalnız ona söykənməklə dayanıqlı inkişafı əfsanədir. Eyni zamanda, regional v^ dünya bazarlannda aramsız surətdə Daş verən kəskin kÖhytuiKtur dəyışiklilOən TbM müddətli zaman intervalında inkişafın görüntüsünü yarada bilər. Və, həmçinin nəzərə alsaq ki, sözügedən istehsalın xarici bazarlarda yüksək yaxud stabil pay əldə etmək nöqteyi- nəzərindən ' «kütləviləşdirilməsi» mümkünsüzdür, onda antitrest qanunvericiliyinin qadağalar sisteminə tapınma mütləq əks-effekt verəcəkdir. Yəni, inhisarçı təmayüllərin sıfır variantı ilə birdəfəlik həllinə çalışmaq (müasir situasiya çərçivəsində) ən yaxşı halda yenicə formalaşmaqda olan bazar münasibətlərini deformasiyaya uğradacaqdır. Bütün bunlann gerçək məzmunu yalnız Azərbaycan Respublikası üçün keçərlidir. MDB məkanı və əcnəbi mənşəli Trans-Milli Korporasiyalara münasibətdə antitrest qanunveri- ciliyi tipli qadağalar kompleksindən yararlanmaq nəinki müm- kündür, hətta aktual əhəmiyyət kəsb edir. Araşdırdığımız problemə sistemli yanaşma nöqteyi- nəzərindən baxsaq, onda tədqiqatın start müstəvisinin rəqabət siyasətinin özündən başlandığı zəruriliyini qəbul etməliyik. Həqiqətən də, inhisarçı fəaliyyətin meydana çıxması və inhisarçı strukturlann formalaşmasında mühüm rol oynayan amillərqon biri, hətta birincisi rə^iOSäCfrüMSaiQ^ dəT5C3 № layamqıı olmaması, rəqabət siyasətinin zəruri şərtlər çərçivəsində apanlmaması ilə bağlıdır. Bir qədər geriyə çəkilərək, qeyd etməyi zəruri sayırıq ki, problemin amillər kompleksinə məhz göstərdiyimiz prizmadan yanaşma heç də inhisar—>rəqabət əksliyinin qəbulu kimi başa düşülməməlidir. İnhisann varlığı rəqabətin yoxluğu deməkdir və əksinə tipli baxışlar sırf metafizik anlamlıdır və reallıqla qətiyyən üst-üstə düşmür. Məhz ona görə də, biz rəqabətlə bağlı məsələləri inhisaryaradan prosesin səbəblərindən yalnız biri kimi 205 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|