Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor

sferasında rəqabəti aradan qaldırmaq üzrə davranış tərzini sakitcə 
razılaşdırırlar»^. 
Digər  tərəfdən,  inhisarçı  mənfəətin  inhisarlaşmayan 
sahələrin  mənfəəti  hesabına  formalaşmasına  münasibət  bildirən 
V.N.Kotov,  onu  «cəfəngiyyat» adlandırmış  və  göstərmişdir  ki,  bu 
halda «...inhisar mənfəəti nəzəriyyəsi məntigi dalana dirənir»^'. 
İnhisar  mənfəətinə  marksist  baxışın  daha  çox  retrospektiv 
əhəmiyyət  daşıdığını  nəzərə  alaraq  onun  daha  geniş  şəkildə 
verilməsinə lüzum görmürük. 
Problemə  marjinalist  baxış  isə  real  gerçəkliyin  nisbətən 
həqiqətə daha uyğun şəkildə əks etdirilməsinə imkan verir. 
Məhz bu baxış çərçivəsində apanlan tədqiqatlar göstərir ki, 
maksimum  mənfəət  inhisarçı  strukturların  yalnız  qısa  müddətli 
vaxt  intervalında  əsas  məqsədləri  kimi  çıxış  edə  bilər.  Digər 
tərəfdən,  məlumdur  ki,  ümumxərclər  fimksiyası  baxımından 
sözügedən subyektlər arasında eynilik müşahidə edilsə də, satışdan 
əldə  edilən  ümumvəsait  mövqeyindən  firmanın  inhisarçı 
davranışında  bir  sıra  xüsusiyyətlər  meydana  çıxır.  Məsələnin 
mahiyyəti  bundadır  ki,  inhisar  şəraitində  malın  qiyməti  təklifin 
həcmindən  birbaşa  asılılığa  düşür.  Belə  ki,  neoklassik  mövqedən 
yanaşdıqda, yəni tam inhisarın real fakt olduğunu qəbul etdikdə, 
belə  alınır  ki,  mal  təklifi  bütövlükdə  bir  firma  tərəfindən 
formalaşdırılır.  Bu  şərtlər  çərçivəsində  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz 
asılılıq  öz  mahiyyəti  etibarı  ilə  tələbin  funksiyasına  uyğun  gəlir. 
Başqa  sözlə,  inhisarçı  firmanın  bazara  çıxardığı  malların  tam 
həcmdə reali- zasiyasını həyata keçirmək üçün alıcı tələbinə uyğun 
qiymət müəyyən edilməlidir. Eyni zamanda, göstərilən uyğunluğun 
təmini  satışdan  əldə  edilən  vəsaitin  maksimum  səviyyəsinə  nail 
olmağa  imkan  versə  də,  bunun  firmanın  son  məqsədi,  yəni 
mənfəətin  maksimuma  çatdınlması  baxımından  əlverişli  olub- 
olmaması məsələsi açıq qalır. Buna görə də, inhisar şəraitində mal 
təklifinin optimal həcminin müəyyənləşdirilməsi üçün 
^
 П.Самуэльсон. «Экономика», Т.П. НПО «АЛГОН» ВНИИСИ 
«Машинстроение», 1993. стр.428 
’’ В.Н.Котов. Монополистические формы хозяйственных отношений. М; 
«Наука», 1971, стр. 125-126. 
197 

---

satışdan  əldə  edilən  ümumvəsait  əyrisini  ümumxərc  əyrisi  ilə 
uyğunlaşdırmaq lazımdır. 
Ümumi)^ətlə, 
inhisar 
şəraitində 
mənfəətin 
maksimumlaşdıniması  baxımından  müxtəlif  üsullardan  istifadə 
edilə bilər: 
1)
 
«Birbaşa  xərclən>  metodu;  Digər  xərclərin  sabitliyi 
şəraitində  qiymətin  elə  formalaşdınlması  nəzərdə  tutulur  ki, 
maksimum mənfəət əldə etmək üçün istehsalın optimal həcmi seçilə 
bilsin.  Bu  halda  əsas  çətinlik  bazar  parametrlərinin  düzgün 
qiymətləndirilməsinin mürəkkəbliyi ilə bağlıdır; 
2)
 
«Tam  xərclər»  metodu;  Mənfəət  əlavəsi  də  daxil 
edilməklə məhsul vahidinin tam istehsal xərcləri. 
Qərb iqtisadçılan qeyd edirlər ki, «tam xərclən) metodu qısa 
zaman  intervalında  mənfəətin  maksimumlaşdıniması  prinsipinin 
yoxluğunu ortalığa qoyur. Bu prinsip yalnız «...uzunmüddətli dövr 
ərzində» reallaşa bilər’^. 
Beləliklə, inhisarçı subyektin maksimum mənfəəti ən ümumi 
şəkildə aşağıdakı bərabərlik formasında ifadə oluna bilər: 
Burada: 
MG-marjinal gəlir; 
MX-marjinal xərclər; 
Mfl-istehsalm optimal həcmi. 
Başqa  sözlə,  M
Q
  optimal  mal  təklifi  nöqtəsində  maıjinal 
gəlir  marjinal  xərclərə  bərabər  olur.  Praktiki  baxımdan  bu  o 
deməkdir  ki,  mal  təklifinin  M
Q
  həcmindən  istənilən  istiqamətdə 
kənarlaşması  mənfəətin  azalmasına  gətirib  .^çıxaracaqdır.  Digər 
tərəfdən, mənfəətin maksimumunun göstərilən şərti e
3
mi zamanda 
mal təklifinin optimal həcmini müəyyən etməyə imkan verir. 
Göründüyü kimi, maksimum mənfəət əldə etmə istəyi çoxlu 
sayda  amillərin  (məhsull  buraxılışı,  qiymət,  məsrəflər  və  s.)  eyni 
vaxt intervalınila nəzərə alınmasını tələb edir. 
Eyni  zamanda,  bu  istəyə  nail  olma  həmçinin  çoxlu  sayda 
məhdudiyyərşəniənnə əməl olunduğu şəraitdə mümkündür 
R.Hall, C.Hitch. Theory and Business Behavior. Oxford Studies in the 
Price Mechanizm. Oxford. 1951, p.l 12-113. 
198 

---

(neoklassik yanaşmanın «naqisliyi» bir daha özünü göstərir), 
Məs^ənrp^n^pektiv^plända 
firmanın mənfəətinin/ 
maksimunm äşağıdgüçı pərtlər da^^^ reallaşa bilər: 
^l^Rəqib təhlükəsinin yoxluğu; 
2)
 
Uzunmüddətli  dövr  üçün  marjinal  gəlir  marjinal 
xərclərə bərabər olmalıdır; 
3)
 
Firma zərərsiz işləməlidir; 
4)
 
UzunmüddətIi  maksimum  mənfəətin  qiymət  səviyyəsi 
qısamüddətli dövrün analoji göstəricisindən aşağıdır yaxud aşağı 
olmalıdır və s. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  təbii  və  qapalı  inhisarla 
müyqayisədə,  açıq  inhisar  şəraitində  mənfəətin  maksimuma 
çatdırılmasının  bəzi  xarakterik  xüsusiyyətləri  mövcuddur.  Açıq 
inhisar rəqabətdən qorunmaq və əsas məqsədinə çatmaq yolunda 
bir  neçə  variantdan  istifadə  edə  bilər.  Açıq  inhisar  şəraitində 
nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  rəqiblər  gec  ya  tez,  mütləq  bazara 
çıxacaqlar  və  mənfəətin  bir  hissəsini  ələ  keçirəcəklər.  Bununla 
əlaqədar olaraq: 
1)
 
Qiymətlərin  elə  yüksək  səviyyəsi  tətbiq  edilir  ki,  bazar 
«qaymağı»nı əldə etməyə imkan versin; 
2)
 
Potensial  rəqibdən  yaxa  qurtarmaq  üçün  mənfəətin 
yüksək səviyyədə olmadığı haqqında təsəvvür yaratmağa çalışdır. 
Bu  məqsədlə  yenə  də  qiymətin  səviyyəsindən  (aşağı  səviyyəli 
qiymət)  istifadə  olunur.  Elə  buradaca  haşiyəyə  çıxaraq  qeyd 
edə^^ki^-qiymədölnSTıpulyasiya  praktikasını  heç  də  bütün 
inhisarçı birliklər həyata keçirmək iqtidarında olmurlar. Bunun 
üçün  bir  sıra  şərtlərin  ödənilməsi  lazımdır.  Məsələn,  inhisarçı 
subyekt məsrəflərlə bağlı bütün məsələlərdə rəqiblərindən üstün 
olmalıdır və s. 
3)
 
Qiymət  amilindən  yaralanmaqla  rəqibin  yaxud 
rəqiblərin  bazara  girişini  çətinləşdirmək  (əlbəttə,  qısa  zaman' 
kəsiyində) və s. 
Müasir  yanaşma  çərçivəsində  bu  qəbildən  olan 
variasiyalann  sayı  həddən  artıq  çoxdur.  Eyni  zamanda,  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  hüquqi  qadağalarla  rəqabətdən  qorunan 
qapalı inhisar da rəqib təhlükəsindən özünü tam şəkildə mühafizə 
edə bilmir. Bu baxımdan, qapalı inhisarlann fəaliyyətində əsasən 
iki istiqamətdə təhlükə yarana bilər: 
199 

---