Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Beləliklə, iqtisadi artım və iqtisadi həyatın demokratikləşdirilməsi arasında əlaqə heç də mexaniki səciyyə daşımır. Makroiqtisadi inkişaf əyrisinin yüksələn xəttlə gedişi hələ 0 demək deyildir ki, keçid iqtisadiyyatı sistemli şəkildə mahiyyət dəyişikliyinə uğrayır və real bazar münasibətləri bərqərar olur. Real bazar və iqtisadi demokratiya vahid mənbənin, vahid sistemin ayrılmaz tərkib hissələridir. İqtisadi sub’ektlər arasında mənafe tarazlığının demokratik prinsiplərə söykənməklə qarşılıqlı faydalılıq konsepsiyası bazasında formalaşdırmaq zəruriliyi aydın şəkildə dərk edilən problem olmaqla, iqtisadi artımla yalnız dolayısı ilə əlaqədardır. Sadəcə olaraq, belə bir məntiqlə ki, iqtisadi artımın yoxluğu şəraitində mənafelərin ödənilməsi problemindən danışmaq mə’nasız- lıqdır. Lakin, problemin elə qəlizliyi də məhz bu aspektin üzərinə düşür. İqtisadi artımın təmərküzləşməsi—»makroiqtisadi inkişaf dinamikasının yüksələn xəttlə gedən “əyrisinin” kiçik bir yaxud bir neçə qrupun əlində cəmlənməsi, elə həmin səvi)^ədən də inhisarizmin aydın təzahürü kimi səciyyələnir. Başqa sözlə, inhisarçı fəaliyyətin nəticə olaraq meydana çıxardığı situasiya ilə iqtisadi demokratiya fenomeni arasında hər hansı bir uyğunluğun yaradılması mümkündürmü sualına bizim cavabımız birmə’nalı şəkildə mənfi olacaqdır. Ona görə ki, əvvəla, nəticə ilə mübarizə nəticənin “gətirdiklərinin” aradan qaldınlması səciyyəsindən alayı bir məzmun daşımır. Və, bu ümumiyyətlə, qeyri-mümkündür. Yə’ni, təmərküzləşmiş iqtisadi güc—»iqtisadi demokratiya tandemi məntiqi antinomi- yadan başqa bir şey deyildir. İkincisi, artımın təmərküzləşməsi prosesinə qarşı demokratik prinsiplərdən istifadə olunması müəyyən mə’nada maddi bazaya söykənməlidir. Başqa sözlə, keçid iqtisadiyyatının spesifikası prizmasından yanaşıldıqda iqtisadi artımın ya birbaşa iştirakçılarından, ya da təkanverici, ilhamverici sub’ektlərindən biri mütləq dövlət olmalıdır ki, təmərküzləşmə prosesinin bütünlüklə biznesin qanunauyğunluqlarının “əsarətindən” xilas edə bilsin. 231 üçüncüsü, iqtisadi artım-mahiyyətcə kəmiyyət yüksəlişi xarakteri daşıyan mezo və mikro iqtisadi mühitdə avtomatik olaraq keyfiyyət dəyişikliklərinə gətirib çıxarmır. Ona görə də, kəmiyyətcə təmərküzləşməni birmə’nalı olaraq inhisarçı fəaliyyətin nəticəsi kimi qəbul etsək də, ona, sözün müstəqim mə’nasında inhisarizmin təzahür forması keyfiyyətində yanaşmaq düzgün olmazdı. Kəmiyyət—»keyfiyyət çevrilmələrinin dialektikası hər şeydən əvvəl, fasiləsizliyi, ardıcıllığı, diskretliyi, funksional bağlılığı və s.-ni əsas dəyişənlər çoxluğu kimi özündə ehtiva edir ki, onu da birdəfəlik yaxud epizodik yaxud fraqmental məzmun daşıyan hadisələrə şamil etmək yanlışlıqdan özgə bir mə’na kəsb etməyəcəkdir və s. Problemə yanaşmanın fəlsəfi-məntiqi kökləri inhisarla mübarizənin əsas istiqamətlərinə baxışda daha dərin, daha mühüm xarakter daşıyan cəhətlərin ön plana çıxarılmasını tələb edir. Söhbət, hər şeydən əvvəl, iqtisadi demokratiya, iqtisadi fəaliyyət azadlığı ilə onun məhdudlaşdırılması dərəcələri arasında, ələlxüsus inhisar dərəcəsi ilə münasibətlərin aydınlaşdın 1- masmdan gedir. Bu baxımdan ən böyük problemlərdən biri, bazar sub’ektinin effektiv fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən, biznesin “sabah” formalaşacaq şərtlər kompleksini görə bilmək yaxud onun doğurduğu sahibkarlıq mühitini riyazi dəqiqliklə ■qiymətləndirmək imkanının yoxluğundadır. Qeyri-müəyyənlik fenomeninin anatomik açılışının mümkünsüzlüyü bazar subzektinin inhisarçı olub-olmama- Sından asılı olmayaraq, alternativ fəaliyyət növlərinin seçimi probleminin yalnız və yalnız ehtimallara söykənməklə real həllinin mümkünlüyü variantını ortalığa qoyur. Problemin riyazi yozumundan fərqli olaraq, iqtisadi proseslərdə risklə bağlı ehtimallar həmişə hipotetik deyil, konlo-et maddi itkilərlə nəticələnir. Əslində, inhisarçı fəaliyyətlə bağlı risk anlayışı daha çox səhih informasiyanın yoxluğu anlamına gəlir ki, bu da istənilən şəraitdə hegemon mövqeni hiss edilən dərəcədə zəiflətmək iqtidarındadır. Digər tərəfdən, sahibkarlıq mühitinin perspektiv planda kəskin yaxud az əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi ehtimalı ən yaxşı halda “mümkün hadisə” ümumiləşdirməsi kimi qiymətləndirilə bilər. 232 Göründüyü kimi, ümumnəzəri baxmın hətta ən səthi görüntüləri belə “inhisar” fenomeninin təhlükəsizliyi haqqında uydurulmuş mifi birmə’nalı şəkildə rədd edir. Elə buradaca qeyd etməyi zəruri sayırıq ki, ən cü’zi şəkildə belə mövcud olan rəqabət mübarizəsi inhisar “özbaşınalığının” qeyri-mümkünlüyünü qəti olaraq təsbit edir. Həm də, söhbət ifrat sonluqdan, yə’ni hansısa hegemon mövqedə olan bazar subzektinin sıxışdırılıb çıxardılmasından deyil, onun fəaliyyətinin məcmu effektivliyinin minimal səviyyəyə salınmasından gedir. Bütün bunlar həm də, ona dəlalət edir ki, inhisarçı subyektin öz fəaliyyət sferasında aparmaq istəyində olduğu (əksər hallarda, bu məcburi addım kimi xarakterizə olunur) diversifıkasiya, yaxud fəaliyyətin coğrafi aspektdə genişləndirilməsi qeyri-müəyyənliyin müxtəlif təzahür formalannın kompleks tə’sirinə mə’ruz qalmaqla, bir çox yeni problemlər meydana çıxarır. Söhbət açdığımız “yeni” problemlər əslində stereotip baxışları bugünkü situasiyaya uyğunlaşdırmaq cəhdindən başqa bir şey deyildir. Yə’ni, əvvəlcədən məhdudiyyət şərtləri müəyyən etməklə (problemə neoklassik baxış) yuxarıda əks etdirdiyimiz “çıxılmazlıqdan” yaxa qurtarmaq mümkünsüzdür. Eləcə də, “oyunlar” nəzəriyyəsinə istinad edilməsi də toqquşan mənafelərin optimal həllinə gətirib çıxara bilməyəcəkdir. ______ Q e y r i - m ü ə y y ə n l i k f ' r f Faktiki fəaliyyətin nəticələri Biznes mühitinin perspektiv dəyişmələri Rəqiblərin davranışı f r X Y + 2 Q e y r i - m ü ə y y ə n l i k Ş3k. 5.6. inhisarçı mövqenin qorunmasında qeyri-m iidyyənlik problemi. 233 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|