Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
çıxış edərək göstərirlər ki, hal-hazırda antiinhisar qanunvericiliyinin başlıca xüsusiyyəti «...bazar mexanizmi kimi oliqopoliyanm mühafizəsindən ibarətdir»'®*^. Oliqopolik situasiya həm ayrıca götürülmüş bir sahədə, həm də lokal bazarda formalaşır. Ümumiyyətlə, oliqopolik bazann başlıca cəhəti bir-birinə zidd olan iki halın: rəqabət və inhisann qarşılıqlı təsirindən formalaşan situasiyanın meydana çıxması ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, antiinhisar qanunvericiliyinin genezisi XIX əsrirr ortalarından baslanm Əslində bunu tənzimlənən rəqabətin inkişaf tarixi də adlandırmaq olar. O dövrdə məhz bu qanunvericilik əsasında haqsız rəqabətlə mübarizə həyata keçirilirdi. Bir sıra tədqiqatçılar tarixi-xronoloji baxımdan antiinhisar qanunlarının iki tipini fərqləndirirlər'“^- 1) İnhisarın qadağan edilməsi prinsipi əsasında qəbul edilən qanunlar; 2) İnhisarçı birliklərə nəzarət və sui-istifadə hallarının məhdudlaşdırılması prinsipi əsasında qəbul edilən qanunlar. Bu aspektdə bölgü ABŞ və Avropanın antiinhisar qanunvericiliklərindəki fərqli nüanslara söykonir. Mə Mumdur ki, ABŞ-da antitrest qanunvericiliyi, Avropa sistemində isə bazarda hegemon mövqe tutan inhisarçı birliklərin sui-istifadə hallarının məhdudlaşdırılmasına yönəldilən və onların məcmu fəaliyyəti üzərində nəzarət prinsipinə söykənən antiinhisar qanunvericiliyi qüvvədədir. Antiinhisar qanunvericiliyinin Avropa sistemində inhisarın yaradılması haqqında razılaşmaların müəyyən növlərinin qeydiyyatı nəzərdə tutulur. O, eyni zamanda, rəqabətin əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdınlmasını da özündə ehtiva edir. Bu razılaşmalann qanuna ziddliyi 3 səviyyədə müəyyənləşdirilə və ləğv edilə bilər: С.Никитин, Е.Глазова.«Государство и проблема монополии»//«МЭ и МО», 1994 г, №7, с.92-93 В.Мозолин, М.Кулагин. «Гражданское и торговое право капиталистических стран». М; 1980г., с.96. 243 1) Bu qəbildən olan razılaşmaları qeydiyyata alan dövlət orqanı tərəfindən; 2) Yüksək instansiyalı dövlət orqanı tərəfindən; 3) Məhkəmələrdə. Antiinhisar qanunvericiliyinin Avropa sistemi Qərbi Avropa ölkələri ilə bahəm, Avstraliyada, Yeni Zelandiyada, Cənubi Afrika Respublikasında, Amerika sistemi isə Argentinada və bir sıra digər ölkələrdə tətbiq olunur. Maraqlıdır ki, AFR-nm antiinhisar qanunvericiliyi hər iki sistem arasında orta mövqe tutur. Bu hal ona görə ortalığa çıxır ki, həmin ölkənin antiinhisar qanunvericiliyi inhisara qoyulan qadağa üzrə ümumi qəbul edilmiş norma ilə yanaşı, bu prinsipdən çoxlu sayda istisnalar nəzərdə tutur, Amerika sistemi çərçivəsində ilk antitrest qanunu 1883- cü ildə Alabama ştatında qəbul edilmişdir'"*. Sonrakı dövrlərdə əksər ştatlar tərəfindən analoji qanunların qəbulu ümumölkə miqyasında antiinhisar qanunvericiliyinin formalaşdırılmasına şərait yaratmışdır. Federal səviyyədə isə ilkin olaraq 1890-cı ildə Şerman qanunu qəbul edilmişdir. Bu qanunun əsas fərqləndirici xüsusiyyəti formal olaraq inhisarçı fəaliyyətə qoyulan qadağa ilə şərtlənir. 1914-cü ildə antiinhisar qanunvericiliyinin yeni inkişaf mərhələsi başlanmışdır. Belə ki, məhz həmin ildə Kleyton qanunu və Federal Ticarət Komissiyası haqqında qanun qəbul edilmişdir. ABŞ-ın antiinhisar qanunvericiliyi məhz bu üç qanunun bazasında formalaşmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, ABŞ-m antitrest qanunvericiliyinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu qanunvericilik ölə başlanğıc andan inhisarı qeyri-qanuni hesab etməklə qadağan üsuluna söykənir. Amma, Qərbi Avropa qanunvericiliyi inhisarçı praktikanın neqativ nəticələrini aradan qaldırmaq məqsədi ilə tənzimləmə prinsipi üzərində qurulmuşdur. Lakin, sonrakı inkişaf prosesləri ABŞ qanunvericiliyinin ifrat sərt formada tətbiqinin qeyri-səmərəli olduğunu üzə çıxardı. Və, bu istiqamətdə bir sıra «yumşaldıcı» vasitələrin tətbiqinə başlanıldı. Məsələn, 1911-ci ildə ABŞ Ali О.Жидков. «Антитрестовское законодательство США». M., 1963 г., С.34. 244 məhkəmosi tərəfindən qəbul edilən «ağıllılıq qaydası» belə vasitələrə aid edilə bilər. Ali məhkəmə Şerman qanununun hüquqi yozumunda qismən dəyişiklik etdi və qanunun ticarəti məhdudlaşdırmaq haqqında ümumi səciyyə daşıyan doktrinanın əhatə dairəsini ümumi hüquq çərçivəsində «ağılsız» kimi təsnifləşdirilən məhdudiyyətlər miqyasında daraltdı. Bununla yanaşı, antitrest qanunvericiliyinin sərtlik dərəcəsini azalfmä^*‘'rnəqsədi ilə ' 3aRF*’T’TIsuld^äh"l’s^ edilməyə başlandı: . 1 )Bü qäy"daİarın daha dar məzmunda yozumu; ^ 2)Müəyyən istisnaların tətbiqi. Eyni zamanda, qeyd etməyi zəruri sayırıq ki, antitrest tənzimləmə rejimi bir sıra müxtəlif məzmunlu və təyinatlı proseslərin təsiri nəticəsində dövri olaraq müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır (sərtləşmə yaxud yumşalma yönümlü). Məsələn, siyasi hakimiyyətin bir partiyadan digərinə keçməsi, özəl sektora dövlət müdaxiləsinin güclənməsi yaxud zəifləməsi və s. bu qəbildən olan amillər sırasındadır. Antitrest qanunvericiliyi müasir şəraitin spesifikasını nəzərə almaqla inhisar yaxud rəqabət mühitinin qiymətləndirilməsində bir qayda olaraq iqtisadi effektivlik prinsipindən çıxış edir. Yə’ni, söhbət artıq rəqabətin məh- dudlaşdırılmasmınbirmə’nalı «şər» kimi qəbulunun aksiomatikliyindən getmir. Əgər, bu məhdudlaşma nəticəsində inkişaf edən inhisarlaşma prosesi daha yüksək effektivlik gətirirsə, onda antitrest qanunvericiliyi « SUSUD >! Bunu əyani şəkildə İngiltərənin patent qanunvericiliyi sisteminin timsalında görmək mümkündür. Bəri başdan qeyd etmək lazımdır ki, İngiltərə qanunvericiliyi ən’ənəvi ingilis siyasətinin tətbiqi (azad ticarət və dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin minimal səviyyəsi) ilə əlaqədar olaraq Amerika ilə müqayisədə daha liberaldır. Ümumiyyətlə, İngiltərədə müasir antiinhisar qanunvericiliyi XX əsrin 70-ci illərindən sonra formalaşmağa başlamışdır. Bu proses ilkin olaraq ticarət praktikasının məhdudlaşdıniması və qanuni ticarət haqqında normativ 245 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|