Entomofaqlari

 
45 
Cədvəl 5.2  
Naxçıvan Muxtar Respublikası şəraitində Gavalı uzunburununun - 
Involvulus cupreus fenologiyası (2005-2007-ci illər) 
 
Tədqiqatın aparıldığı 
 il və yer 
Aylar  
Aprel  
May 
İyun  
İyul  
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
2005  
(Ordubad) 
 
 
y 
s 
y 
s 
 
s 
p 
 
p 
i 
 
 
i 
 
 
i 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2006 
(Şahbuz) 
 
 
y 
 
s 
 
s 
 
 
p 
 
p 
i 
 
 
i 
 
 
i 
 
 
 
 
 
 
2007  
(Şərur) 
 
 
y 
y 
s 
y 
s 
 
s 
p 
 
p 
i 
 
p 
i 
 
 
i 
 
 
i 
 
 
 
 
 
Qeyd : y-yumurta; s-sürfə; p-pup; i-imaqo  
Əgər böcək öz yumurtasını gavalı meyvəsi üzərinə qoyursa, o zaman 
yumurta hücrəsi  gavalı şirəsi  ilə dolur ki, bunun  nəticəsində  yumurta  ətra-
fında hava olmur və o, tələf olur. Belə tələf olmuş yumurta böyüməkdə olan 
gavalı toxuması tərəfindən itələnib xaricə çıxarılır. Hər bir dişi böcək 150-ə 
qədər  yumurta  qoya  bilir.  Bu  böcək  digər  uzunburun  böcəklərdən  fərqli 
olaraq çiçək saplağını gəmirmir. Yumurtanın inkişafı 10-14 gün davam edir. 
Yumurtadan  çıxan  sürfə  çəyirdəyin  içərisinə  girib  onun  toxum  hissəsini 
yeyir, meyvənin lətli hissəsinə isə toxunmur. Belə meyvələr öz keyfiyyətini 
itirərək yerə tökülür. Torpaq üzərində çəyirdəkli meyvə içərisində olan sürfə 
25-30  gün  keçdikdən  sonra  yumurta  hücrəsi  adlandırılan  deşiyin  ağzında 
olan tıxacı itələyərək xaricə çıxarır və 5-10 sm dərinlikdə torpağa girib pup 
halına keçir.  
Sürfələrin bir qismi öz inkişafını qurtardığı üçün elə sürfə halında da 
qışlayır. Beləliklə, böcəyin tam inkişaf dövrü bir il və ya iki il davam edir. 
Böcək  gavalı,  gilas,  şaftalı,  ərik,  bəzən  alma  və  alça  ağaclarına  da  zərər 
verir.  
Son  illərin  müşahidələri  göstərdi  ki,  uzunburun  yeni  qida  mənbələ-
rinə keçmiş, Ordubadda geniş əkilib becərilən lobya və maş bitkilərinin pax-
lameyvələrinə də zərər verməyə başlamışdır.  
 
5.11. Scolytus mali (Bechstein, 1805) - Meyvə qabıqyeyəni  
Növün 10 sinonimi mövcuddur: Eccoptogaster castaneus Ratzeburg, 
1837; Eccoptogaster pruni Ratzeburg, 1837; Eccoptogaster pyri Ratzeburg, 

---

 
46 
1837;  Scolytus  bicallosus  Eggers,  1933;  Scolytus  castaneus  (Ratzeburg, 
1837); Scolytus nitidulus Chapuis, 1869; Scolytus pruni (Ratzeburg, 1837); 
Scolytus pyri (Ratzeburg, 1837); Scolytus rimskii Kurentzov, 1941; Scolytus 
sulcatus Le Conte, 1868. [173].  
Bu zərərverici meyvə ağaclarına zərərverən qabıqyeyənlər içərisində 
ən geniş  yayılanı və ciddi zərər verəni sayılır. Sürfə mərhələsində qışlayır, 
aprel  ayında pup mərhələsinə keçir, bizim apardığımız tədqiqatlara əsasən, 
pup  mərhələsinə  aprel  ayının  birinci  ongünlüyündə  keçir.  Böcəklərin 
təbiətdə  uçuşu  iyunun  əvvəlindən  iyulun  ortalarına  qədər  davam  edir.  Bu 
müddətdə dişi fərdlər qabığın səthini gəmirərək iri deşiklər açır və oraya 60-
120-ə  qədər  yumurta  qoyurlar.  6-8  gündən  sonra  yumurtalardan  çıxan 
sürfələr qidalana-qidalana uzun yollar açaraq qabığın alt qatlarına-oduncağa 
qədər gedirlər. Sürfə mərhələsindən sonra oduncaq hissədə də puplaşırlar.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Scolytus mali- Meyvə qabıqyeyəni.  
Bizim  müşahidələrimizə  görə,  qabıqyeyən  ən  çox  əriyə  (25-30%) 
zərər verir. Ədəbiyyat məlumatına əsasən, ildə 1 nəsil verir və digər meyvə 
ağaclarına  da  zərər  yetirir.  Meyvə  qabıqyeyəni  keçmiş  SSRİ-nin  Avropa 
hissəsində,  Qafqazda,  Sibirdə  və  Orta  Asiyada,  Azərbaycanda  isə  Şəki-Za-
qatala, Quba-Xaçmaz, Şamaxı-Qobustan, Gəncə-Daşkəsən, Dağlıq Qarabağ 
və Lənkəran bölgələrində yayılmışdır [116, s. 304].  

---

 
47 
5.12. Scolytus rugulosus (Muller, 1818) - Qırışıqlı qabıqyeyən  
Bu  növün  11  sinonimi  mövcuddur:  Scolytus  assimilis  Boheman, 
1858;  Scolytus  caucasicus  Butovitsch,  1929;  Scolytus  haemorhhous  Sch-
miedeberger,  1837;  Scolytus  manglissiensis  Lezhava,  1940;  Scolytus  medi-
terraneus  (Eggers,  1922);  Scolytus  samarcandicus  Butovitsch,  1929; 
Scolytus similis Butovitsch, 1929; Scolytus taxicola Lezhava, 1943; Scolytus 
var.  fauveli  Reitter,  1894;  Scolytus  var.  intermedius  Sokanovsky,  1960; 
Scolytus var. sanctaluciae Hoffmann, 1935 [174]. 
 
Scolytus rugulosus - Qırışıqlı qabıqyeyən 
Meyvə  və  meşə  ağaclarının  demək  olar  ki,  hamısına,  xüsusilə  əriyə 
və şaftalıya bütün vegetasiya dövrü ərzində daha ciddi zərər verir (25-30%). 
Böcək  sürfə  mərhələsində  ağacın  gövdəsində,  qidalanma  nəticəsində  sürfə 
tərəfindən açılmış yarıqda qışlayır. Mart ayında puplaşmağa başlayır.  
Böcəklər  pupdan  may  ayının  ortalarında  çıxır.  Təbiətdə  onların 
uçuşu 50-60  günədək çəkir. Uçuş müddətində böcəklər tumurcuqların otu-
raq hissəsinə, sonra isə ağacın gövdəsini gəmirərək 1-2 sm uzunluğunda yol 
açaraq oraya yumurta qoyurlar. Bir dişi fərd hər dəfə 30-dək, ümumiyyətlə 
120-130  ədəd  yumurta  qoya  bilir.  Yumurta  qoyduqdan  sonra  dişi  fərd  öz 
bədəni  ilə  həmin  oyuğun  deşiyini  tutur  və  ölür.  Bu  hal  yumurtaların  təbii 
düşmənlərdən  xilas  olmasına  şərait  yaradır.  Qırışıqlı  qabıqyeyən  Naxçıvan 

---