Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
103
az
əri məqamları əsasında yaradılan azəri xalq oyun havaları (“Tərəkəmə”,
“Mirz
əyi”, “Lalə”, “Ceyranı”, “Bənövşə”, “Vağzalı” və s.) bir qayda olaraq
ritmik ardıcıllığa və müəyyən ölçünün (vəznin) daimi surətdə təkrarlanma-
sına əsaslanır.
Bununla b
ərabər azəri xalq oyun havaları məhz ritmik ardıcıllıq və
t
əkrarlanma cəhətindən bir çox başqa xalqların oyun havalarından fərqlənir.
Bu xüsusiyy
ət ondan ibarətdir ki, azəri oyun havalarının ritmik çevrəsi bir
çox hallarda daxil
ən ikiqisimli zərblə üçqisimli zərbin ardıcıl surətdə
növb
ələşməsi əsasında təşkil olunur. Yəni əsas etibarilə əksərən 6/8 (ikiqi-
simli) musiqi ölçüsünd
ə olan eyni oyun havasının ritmik quruluşu 3/4
(üçqisimli) ölçü il
ə növbələşir. Bu xüsusiyyət “Keçi məməsi”, “Şalaxo”,
“
Ənzəli” və s. Oyun havalarında çox aydın və əyani tərzdə nəzərə çarpır.
Bel
əliklə, riyazi kəmiyyət etibarı ilə bərabər olan 6/8 və 3/4-ün keyfiyyət
сəhətindən başqa-başqa (ikiqisimli və üçqisimli) ahəngdən ibarət olması və
h
ər iki ahəngin (vəzn, ölçü mənasında) ardıсıl surətdə əvəzlənməsi azəri
xalq oyun havalarının orijinallığını və gözəl bir xüsusiyyətini
təşkil edir
4
.
Ozan
– 1. Üç simli musiqi al
əti. Zahiri görünüşü etibarı ilə qədim tənbur musiqi
al
ətini (d. d. cürə sazını) andırır. Sazda olduğu kimi, mizrab əvəzinə təzənə
il
ə çalınmışdır;
2.
Ən qədim Azərbaycan aşıqlarının daşıdıqları ad. Ozan da aşıq kimi xalqın
professional n
əğməkarı, çalğıçısı, şairi, nağıldeyəni, lazım gəldiyi halda həm
d
ə rəqs (xoreoqrafiya) sənətindən də istifadə edərək bir neçə incəsənətin
sintezini öz yaradıcılığında təcəssüm və nümayiş etdirən ustadı olmuşdur.
Az
əri xalqı özünün musiqi həyatında görkəmli yer tutan aşıqların sələfi olan
ozanlara çox böyük hörm
ət bəsləmişdir. Ozanlar hər şəhərdə, hər kənddə,
h
ər evdə ən çox istənilən və sevilən sənətkar sayılmışdır:
Evim
ə ozan gətirmişəm,
P
ərkar pozan gətirmişəm,
Gündüz olan
işləri
Gec
ələr pozan gətirmişəm.
4
Bax: “Qeydlər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 14. Azərbaycan rəqs sənəti,
s.424.
Az
ərbaycan musiqi terminləri
104
P
Palizban
(h
ərf. bostançı)
– kl.
əd-da: muğam şöbəsi.
Paşa köçdü
–
aşıq mahnı forması. Ölçüsü 6/8 olur.
Peşrev
– h
ər bir muğam ya dəstgahdan əvvəl çalınan instrumental müqəddimə (bax:
Pişdəraməd).
P
əncgah
– Rast d
əstgahında bilavasitə Əraqdan sonra ifa olunan şöbə. Bu şöbənin
Rast d
əstgahında tutduğu mövqe çox əhəmiyyətli olduğundan, Rast dəstgahı
çox zaman Rast-P
əncgah adlandırılır.
P
ərdə
–1. S
əsdüzümünün ayrılıqda hər
bir səsi;
2. B
əzi simli musiqi alətlərin (tar, saz, dütar, tənbur və s.) qoluna bağlanılan
bölm
ə. Qoyun bağırsağından nazik kəndir kimi eşilib emal edilir (son
vaxtlar tarçılardan bir çoxu pərdəni daha möhkəm və davamlı sayılan
kapron sapla
əvəz edirlər). İfaçılar şərti olaraq ayrı-ayrı pərdələrə ad
vermişlər ki, bu da eyni zamanda həmin musiqi alətində hansı səsin nəzərdə
tutulduğunu göstərir. Bax: Saz.
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
105
3. Teatr
üçün yazılmış əsərin müəyyən bir hissəsi (məs.: dörd pərdəli opera,
üç p
ərdəli balet).
P
ərdə vurmaq
– dan. xüs. tar çalma t
əcrübəsində barmaqla sıxılmış pərdədən əlavə, ondan
(çanağa tərəf) daha qabaqda duran pərdənin də istənilmədən müəyyən
d
ərəcədə sıxılmış olması. Bu hal tar qolunun çanağa düzgün nəsb
edilm
əməsi ya da çanaq içərisindəki ağacın düzgün taxılmamasından irəli
g
əlir. Bax: Çəngəl. Nəticədə simlərin səslənməsində xoşagəlməz bir vızıltı
eşidilir.
P
ər-pərəstuk
(far. p
ər – qanad, pərəstuk - qaranquş)
– Çahargah d
əstgahının mayəsində son dərəcə təsirli və effektli instrumental
g
əzişmə (bəzi ifaçılar bu gəzişməni Bal-kəbutər adlandırmaqla yanlışlığa
yol vermiş olurlar).
P
ərvanə
– q
ədim klassik musiqidə Rast-Pəncgah dəstgahının əvvəlində Zəngi-şütür
il
ə Ruh-əfza (başqa varianta görə Zəngulə ilə Nəğmə) arasında yerləşən, öz
ifad
ə tərzi və musiqi obrazı etibarı ilə həyəcan, ürək çırpıntısı və təlaş
əhvali-ruhiyyəsini təsvir edən muğam şöbəsi.
P
əst
(far., h
ərf. aşağı, alçaq), pəstdən (oxumaq) dan.
– 1.
Aşağı registrdə bəm səslə oxumaq;
2.
Yavaş səslə oxumaq.
P
əstxan
– dan. s
əsi aşağı registrdə, bəm pərdələrdə daha sərbəst işləyən xanəndə.
Pişdəraməd
–
1. muğamatın xanəndə və sazəndə dəstəsi tərəfindən “tamam dəstgah”
ifası üçün çalınan
müqəddimə;