Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
129
T
əbil-bas
– misd
ən qayrılan sağanağı küpə şəklində olan zərbli musiqi aləti. Təbil-bas
əsas etibarı ilə quş ovunda istifadə olunmuşdur. Onu ovçular mindikləri atın
y
əhərindən asıb kəklik, turac, qırqovul tutmaq üçün buraxılan ov quşunu
(t
ərlanı, qızılquşu, şahini, qırğını) geri qaytarmaq üçün çalmışlar. Təbil-bas
xalqımızın musiqi məişətində də (şənliklərdə, toy – düyünlərdə) zərbli
musiqi al
əti kimi işlənmişdir.
T
ədric
–
ər. musiqi ifaçılığında səsin tədriclə gücləndirilməsi ya da əksinə, zəiflən-
m
əsi (crescendo – diminuendo).
T
əfri
–
ər. bir cinsdən (janrdan) başqa birisinə keçib sonradan yenidən əvvəlki
formaya qayıtmaq əməliyyatı.
T
əfxim
–
ər. musiqi sədasını, ləhn və təranəsini genişləndirmək, müxtəlif nəqşlərlə
zin
ətləndirmək qabiliyyəti (variyasiyalar tərtib etmək).
T
əxnis
–
ər. çox zil səs.
T
əxt
–
ər. köhn. estrada, məclisdə musiqiçilər üçün ayrılan yer.
T
əxt-ərdəşir
– kl.
əd-da: mahnı adı.
T
əxt-taqdis
– kl.
əd-da: mahnı adı.
T
ək
–
ər. bax: Təkk.
Az
ərbaycan musiqi terminləri
130
T
əkk
–
ər. səslənmə, səslətmə, səs çıxartma.
T
ənafir
– kakofoniya. S
əslərin nizamsız, qaydasız, qarmaqarışıq, anlaşılmaz tərzdə
qalaqlanması.
T
ənbur
–
üç simli dartımlı musiqi aləti. Zahiri görünüşü
sazı andırır, lakin çanağı sazınkına nisbətən xeyli
kiçik, qolu is
ə sazınkından bir qədər uzun olur.
T
ənburun birinci və üçüncü simi eyni yüksəklikdə
(unison), ortancıl simi isə bir kvarta aşağı köklənir.
Siml
əri sağ əlin şəhadət barmağına taxılan polad
halqa üz
ərindəki qarmaqla dartılıb ehtizaz etdirilir
– s
əsləndirilir. Tənburun bu mizrabı naxunək
adlandırılır.
T
ənnan
–
ər. səsli, sədalı, cingildəyən.
T
əntən
–
Yaxın Şərq klassik musiqi ədəbiyyatında musiqi ölçüsünü (vəznini,
b
əhrini) qeyd etmək üçün istifadə olunan təfilələr: tən, tənnən, tənənən,
t
əntən və s.
T
əqsim
–
ər. 1. Əsas kök (məqam) üstündə sərbəst improvizasiya;
2. Türk musiqisind
ə ümumiyyətlə muğam ya da muğam şöbəsi.
T
ərəb
(
ər., hərf. – şənlik, şadlıq, valeh olmaq)
– musiqi, musiqi s
ənəti (aləti-tərəb – musiqi aləti).
T
ənburlar
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti
131
T
ərəbəngiz
(far., h
ərf. – sevinc, vəcdə gəlmək, şadlanma)
– Mahur d
əstgahında Xavəran ilə Nişanpürək arasındakı guşə.
T
ərəkəmə
– Az
ərbaycan xalq oyun havası. Adından da məlum olduğu üzrə, Tərəkəmə
az
əri köçəri maldarlarının bayram şənliklərində, toy-büsatında ifa etdikləri
r
əqsləri müşayiət edən diringilərdən biridir; Segah muğamı kökündə olan
oyun havasının vəzni azəri xalq rəqs musiqisinə xas olan üçqisimli və
ikiqisimli ritmik h
ərəkətin (3/4 və 6/8) vaxtaşırı bir-birini ardıcıl tərzdə əvəz
etm
əsi ilə səciyyələnir. Melodik cəhətdən son dərəcə gözəl olan tərəkəmə
segah d
əstgahının şöbələrarası rəngi kimi də çalınır.
Ü.Hacıbəyli “Arşın mal alan” musiqili komediyasının üçüncü pərdəsində
Asyanın rəqsi üçün Tərəkəmə oyun havasından istifadə etmişdir.
Ə.Bədəlbəylinin “Qız qalası” baletində birinci pərdənin müqəddiməsi
“Qars” v
ə Tərəkəmə oyun havalarının həmsaz səslənən sədaları ilə başlanır.
T
əranə
– melodiya,
mahnı, nəğmə.
T
ərkib
–
1. Şüştər muğamında bilavasitə ikinci şöbə;
2. Hümayun d
əstgahında Şüştər ilə Üzzal arasındakı şöbə;
3. XIX
əsr Azərbaycan musiqisində Rəhab (Rəhavi) dəstgahının əvvəlində
Hümayun şöbəsi ilə Üzzal arasında ifa olunan hissə.
T
ərtil
–
ər. avaz ilə oxuma.
T
ərxim
–
ər. musiqi səsini ən incə bir zövq ilə cilalamaq, xoş bir intonasiya dərəcə-
sin
ə çatdırmaq qabiliyyəti.
Az
ərbaycan musiqi terminləri
132
T
əsnif
–
ər. dəstgah şöbələri arasında (əvvəlkinə nəhayət vermək, “yekun vurmaq”,
sonrakına isə keçmək üçün) ifa olunan mahnı formasına bənzər (kuplet
forması) dəqiq və sabit ölçülü nəğmə.
T
əvil
(b
əhri-təvil)
– klassik poeziyada v
ə qismən klassik musiqidə işlənən bəhrlərdən biri.
Dörd ya da altı, arabir səkkiz hecadan ibarət olan hər bir misrasının vəzni
olduqca oynaq v
ə axıcıdır. Misralarının bəhri ayrılıqda eyni ilə bir çox dəfə
t
əkrar olunduqda birdən tamamilə dəyişir, başqa keyfiyyət kəsb edir. Bu isə
v
əznin yeknəsəq səslənməsinə yol vermir, onu yeni ritmik ölçülərlə
z
ənginləşdirir. Misralarının bəhri ayrılıqda eyni ilə bir çoх dəfə təkrar
olunduqda bird
ən tamamilə dəyişir, başqa keyfiyyət kəsb edir. Bu isə vəznin
yekn
əsəq səslənməsinə yol vermir, onu yeni ritmik ölçülərlə zənginləşdirir.
T
əvil bəhrinin ən çox işlənən ölçülərindən biri belədir:
T
əvil bəhri ən çox dini musiqidə işlənmişdir. Xüsusən şəbehlərdə Şimrin
monoqları hər bir müxxəməsdən sonra bir qayda olaraq bəhri-təvil forma-
sından ilk dəfə Müslüm Maqomayev istifadə etmişdir. O, “Şah İsmayıl”
operasının (üçüncü redaksiyasının) son pərdəsində riyakar saray əyanlarını
b
əhri-təvil həngində oxutdurmaqla səciyyəvi surət yaratmağa müvəffəq olur.
T
əzənə
– saz siml
ərini ehtizaza gətirmək üçün gilənar (albalı) ağacının qabığından
ibar
ət mizrab.
Dostları ilə paylaş: |