Ərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəb-Fərrux
- Şikəsteyi-fars
- Şövq-əfza
- Şur-Şahnaz
Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 125
atın tərifi ilə əlaqədar olaraq onun şərəfinə təsniflər bəstələdiyinə işarə edir. Bax: Rah- Şəbdiz.
– kl. əd-da: təsnif adı. Şərili – aşıq mahnısı. Şikəstə (h ərf. sınıq, qırılmış, məğlub edilmiş) – Segah m əqamında zərbli muğam. Ölçüsü 2/4 – dir. Bir çox növləri var: Qarabağ şikəstəsi, kəsmə şikəstə, Şirvan şikəstəsi və s.
– bir çox muğam (Şur, Segah, Dəşti və s.) kökünün beşinci pilləsində quru- lan m ərkəz şöbə (bax: Xöcəstə).
– şikəstə növlərindən biri. Şöbə – muğamat dəstgahının melodik və məqam (kök) cəhətincə bitkin və müstə- qil bir hiss əsi.
Şövq-əfza – kl.
əd-da: təsnif adı.
– Az ərbaycan xalq musiqisində əsas muğamlardan biri. Şur muğamının kökü aşıq musiqi yaradıcılığında da görkəmli yer tutur – aşıq mahnılarının çoxu m
əhz Şur kökündə olur. Azərbaycan xalq mahnıları, oyun havaları və başqa instrumental formalar (Cəngi, Qəhrəmani, Koroğlular və s.) da çox vaxt Şur muğamı kökündə yaradılır.
Az ərbaycan musiqi terminləri 126 D əstgahlar içərisində də Şur ən böyük həcmli, ən sanballı dəstgah sayılır. Bel ə ki, özlüyündə müstəqil bir dəstgah mahiyyəti kəsb etmiş Şur-Şahnaz, Əbu-əta, Dəşti, Bayatı-türk kimi kiçik dəstgahlar da əslində Şura mənsub muğamlardır. Başqa dəstgahlara nisbətən Şurun zərbli muğamları da çoxdur (S əmayi-şəms, Ovşarı, Osmanlı (Maani), Arazbarı və s.). Ən lakonik şəkildə verilmiş olsa, Şur dəstgahı tərkibinə aşağıdakı şöbə və guşələr daxildir: Mayə, Səlmək, Hacı Yuni, Şur-Şahnaz, Busəlik, Bayatı- Qacar (Bayatı-türk), Şikəsteyi-fars, Əşiran, Səmayi-şəms, Zəmin-xara, Hicaz, Sar ənc, Nəşib-fəraz.
– Şur məqamında Şahnaz, Dilkəş, Şəddi-Şahnaz tərkib şöbələrindən ibarət mu ğam.
Şüştər – 1. Az
ərbaycan musiqisinin yeddi əsas məqamından biri; 2. B
ərdaşt, Əmiri, Şüştər, Tərkib şöbələrindən ibarət kiçik bir dəstgah. Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti 127
T Tar – 1.
ərəb ölkələrində: dəf; 2. sim; 3. Az ərbaycan simli dartımlı musiqi aləti. İranda, Orta Asiyada, Dağıstanda və başqa qonşu ölk
ələrdə də geniş yayılmışdır. Lakin Azərbaycan tar
ı öz quruluşu, konstruksiyası etibarı ilə, m əsələn, İran tarından xeyli fərqlənir. Qeyd: ХIХ əsrin ikinci yarısı Azərbaycan musiqi s ənətinin ən görkəmli nümayəndəsi sayılan Əsəd o ğlu Mirzə Sadıq 9 Az
ərbaycan musiqisinin özünə хas olan orijinallığını və ayrılıq cəhətlərini təsbit etm ək rolunda gördüyü səmərəli, tariхi əhəmiyyətə malik bir çoх novator işlər, faydalı t əşəbbüslərilə bərabər, tar musiqi alətinin konstruksiyas ını da elmi-akustik prinsiplər əsasında хeyli dəyişdirdi. O, tar
ın səsini gücləndirmək üçün birinci qoşa ağ sim və qoşa sarı simin h ərəsindən bir oktava yuхarı (zil) səslənən iki cüt alikvot sim (cingənə) əlavə etdi: tarın rezonansını artırmaq, həm də lazım gəldikdə хüsusi surətdə s əsləndirmək üçün sarı simdən bir oktava aşağı (bəm) səslənən bir qalın sarı bo ş sim artırdı; sonra bununla əlaqədar olaraq əsas qoşa sarı sim ilə əsas qo şa ağ sim üçün də “peyk” ola biləcək (yuхarıda göstərdiyimiz qalın açıq 9 Bax: “Qeydlər, şərhlər və monoqrafik məlumat” bölməsi - 15. Mirzə Sadıq, s. 428. S ədəflə işlənmiş tar Az ərbaycan musiqi terminləri 128 sar
ı simlə yanaşı) əlavə ağ boş (açıq) sim qoşdu; tarın Cəngəl (baх) olmas
ına yol verməmək üçün çanağının içərisində ağac dayaq verilməsini d əb saldı; qolun yuхarısında (kəlləyə yaхın yerdə) əlavə pərdə (zabol p ərdəsi) bağladı; tar ifaçılığı teхnikasında “lal barmaq” (baх) adlanan priyomdan geni ş istifadə edilməsinə yol açdı; tarı əvvəllərdə olan adət üzrə diz üstün ə qoyub əyilərək çalmaq qaydasını aradan qaldırdı və tarı sinə üstün ə alıb çalmağı daha münasib, daha yararlı hesab etdi. Mirz ə Sadığın tar ifaçılığı qaydaları üzrə irəli sürdüyü bütün bu yeniliklər az zamanda bütün Zaqafqaziya v ə Orta Asiya tarçıları tərəfindən danışıqsız q əbul olundu. Onun yaratdığı yeni tar nümunəsi isə çoх az bir müddət iç ərisində yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Zaqafqaziya, Dağıstan və Orta Asiyada mövcud olan primitiv, be ş simli, zəif səsli tarı sıхışdırıb ortadan çıхartdı. İnqilaba qədər tarın çanağı, öz həcmi etibarı ilə, indikindən bir qədər böyük emal edilirdi. Buna gör ə də tarın ümumi kökü də indikindən aşağı (bəm) idi. Elmi t əhlil nəticəsində müəyyən etmək mümkündür ki, inqilaba qədər Az ərbaycan tarında ağ simin ehtizaz tezliyi 435 he bərabər olmuşdur. Sonralar (Q ərbi Avropada kamertonun etalon tezliyi getdikcə artdığı kimi) tar ın kökü getdikcə “zilləşməyə” başladı. Hazırda хalq çalğı alətləri orkestrl ərində, хalq çalğı alətləri ansambllarında, sazəndə üçlüklərində və s. tar ın ağ simi “si” (sarı sim “fa diez”), simfonik orkestrdə (o cümlədən opera teatr ı orkestrində daha da zil “do”) sarı sim mütabiq olaraq – “sol” köklənir. Tar-Novruz – kl.
əd-da: mahnı adı.
T əbbal – t
əbil çalan, təbilçi.
əbil – ər. zərbli musiqi aləti. Sağanağının hər iki tərəfinə dana ya da qoyun dərisi ç əkilir və sonradan xüsusi ağacla çalınır. Təbil öz konstruksiyası etibarı ilə nağaraya bənzəyir, lakin təbilin sağanağı xeyli böyük, həm də boçka kimi ellips şəklində olur. Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|