Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 111 getmiş mədəniyyət hesab edirdi. Beləliklə, yuxarıda göstərilən hər iki təsnifatda Qərb sivilizasiyası ilkin deyil, ikinci nəsil sivilizasiyalara aid edilir. Onun birinci nəsil sivilizasiyalar arasında xələfi isə qədim Yunan-Roma mədəniyyəti hesab olunur. Xristianlığın müasir Qərb sivilizasiyasının əsasında durduğuna və xristianlıq dedikdə hətta pravoslav Bizansın belə nəzərdə tutulmadığına diqqət yetirsək, bu fikirlərlə qismən razılaşmaq olar. Təsadüfi deyil ki, Qərb sivilizasiyası bəzən “xristian sivilizasiyası” da adlandırılır. Amma biz, hazırkı tədqiqatda Qərb sivilizasiyası dedikdə, onun xristianlıqdan əvvəlki klassik dövrünü də əhatə etməyi planlaşdırırıq. Xristianlığın Qərb sivilizasiyası üçün nə qədər böyük sistem yaradıcı element olmasına baxmayaraq, bu cəmiyyətin dinin nüfuz etmədiyi sahələrdə Ellin mədəniyyəti daşıyıcılarının varisi olduğuna şübhəmiz olmadığından, qənaətimizin doğruluğuna inanırıq. Fikrimizcə, Qərb cəmiyyətinin formalaşması qədim Yunan və Roma imperiyası dövründən başlanır. Ellin mədəniyyətinin maddi və mənəvi dəyərləri müasir Qərb sivilizasiyasının əsas elementlərinin özülünü təşkil edir. Ellin arxitekturası, rum rəqəmləri, qədim dövrdə dünyada əsas ünsiyyət dillərindən olan yunan dili, hətta latın dili, Roma imperiyasının dövlətçilik ənənələri, bütün Aralıq dənizi hövzəsini əhatə edən yunan koloniyalarının maddi mədəniyyəti Qərb sivilizasiyasının bəşəriyyətə bəxş etdiyi müsbət xüsusiyyətlərinin əsasında durduğu kimi, yunan şəhər-dövlətlərinin və Roma imperiyasının saraylarında elitar təbəqənin mənəvi-əxlaqi tənəzzülü, imperiya xislətindən doğan işğalçılıq, quldarlıq dövrünün xüsusiyyətlərindən irəli gələn insana qarşı antihumanist davranış, qladiator döyüşləri və başqa nüanslar Qərb sivilizasiyasının mənfi xüsusiyyətlərinin əsasında dayanmaqla bu sivilizasiyanın genetik kodunu təşkil edir. Xristianlıq isə bu sivilizasiyaya sonradan daxil Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 112 olsa da, sistemin nüvəsini təşkil edəcək bir elementə çevrilmişdir. Lakin xristianlığın qəbul edilməsi Avropa cəmiyyətində bir sivilizasiyanın digəri ilə - Ellin sivilizasiyasının Qərb sivilizasiyası ilə - əvəzlənməsi ilə deyil, sadəcə sivilizasiya dəyərlərində yeni başlıca elementin üstün mövqe qazanması ilə nəticələnmişdir. Antik dövrün mədəni dəyərləri isə dini etiqad istisna olmaqla Qərb sivilizasiyasında heç də yeniləri ilə əvəz olunmadı, daha çox öz varlığını saxlamış oldu. Beləliklə, Şərqdə yaranmış birinci nəsil sivilizasiyalarla (Çin, Şumer, Misir, Hind) tam həmyaşıd olmasa da, Qərb sivilizasiyasının eramızdan əvvəl yaranmağa başladığını nəzərə alaraq, onu birinci nəsil daşıyıcılara aid etmək olar. Eyni zamanda göstərmək lazımdır ki, xristianlığın Qərb sivilizasiyasının əsas dəyərinə çevrilməsi ilə yanaşı Qərb sivilizasiyasının əvvəlki dövrdən qalmış bir sıra elementləri dini düşüncə olaraq xristianlığa yad olsa belə, yeni din tərəfindən qəbul edilmişdir. Yəni xristianlıq və Qərbin antik mədəniyyəti qarşılıqlı olaraq çulğalaşdılar, dəyərlərin eyniyyət təşkil etməsinədək sinxronlaşdılar və əlbəttə ki, bu proses zamanı hər iki tərəf qarşılıqlı olaraq ümumi dəyərlər naminə bəzi xüsusiyyətlərdən imtina etməli oldu. Xristianlığın ümumqərb dəyərinə çevrilməsində Roma imperiyasının müstəsna xidməti olmuşdur. Yoxsa ki, Fələstində yəhudi cəmiyyətində yaradılan bir dinin Qərb sivilizasiyası üçün sistem yaradıcı element olaraq formalaşması olduqca dumanlı görünür. Roma imperiyasında xristianlıq əvvəlcə qullar, kasıblar arasında yayılırdı. Dözülməz şəraitdə yaşayan bu adamlar xristianlıqda nicat yolunu axtarırdı, bu ideya onlara mənəvi qida verirdi. Lakin sonra xristianlığı tədricən varlı zümrələrin nümayəndələri də qəbul etməyə başladılar. Məsələ bundadır ki, Roma imperiyasında yayılmış ənənəvi bütpərəst inanclar artıq Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 113 cəmiyyətdə təsir gücünü itirmişdi. Bütpərəstlik Roma imperiyasında hökm sürən ədalətsizliyin və istibdadın rəmzinə çevrilmişdi. Buna görə də imperiyada müxtəlif qeyri-ənənəvi dinlər yayılırdı. Onların arasında Misir tanrıları İzida və Osiris, İran tanrısı Mitranın kultlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, bir vaxtlar onlar Romada xristianlıqla ciddi rəqabət aparırdı. Hətta bəzi tədqiqatçılara görə, həmin dövrdə geniş yayılan mitraizmin 95 bir sıra inancları sonralar xristianlığa daxil olmuşdur. Belə ki, məsələn, ölən və dirilən tanrı ideyası mitraizmin əsaslarından biri idi. İsa peyğəmbərin zühuru ilə bağlı əfsanə yəqin ki, burdan götürülmüşdü. Lakin sonda xristianlıq bu rəqabətdən qalib çıxa bildi. Romada geniş xalq kütlələri tərəfindən xristianlığın qəbul edilməsi prosesi kilsənin və keşiş zümrəsinin yaranması ilə nəticələndi. Getdikcə bu dində təşkilatlanma prosesi gücləndi və onun strukturları imperiyanın ictimai-siyasi həyatında aparıcı rol oynamağa başladı. İmperator Konstantinin (306-337) hakimiyyəti zamanı isə, kilsənin dövlət maraqlarına qulluq etməsi məqsədi ilə, xristianlıq rəsmi dövlət dini elan edildi. Bundan sonra bütün bütpərəst məbədlərinin bağlanması prosesi başlandı. Nəhayət, 451-ci ildə Xalkedon kilsə yığıncağı son olaraq həm Qərbi, həm də Şərqi Roma imperiyasında xristianlığı rəsmi dövlət dini kimi təsdiq etdi. 95 Mitraizm Roma imperiyasında xristianlıqla bərabər yayılan və onunla rəqabət aparan İran mənşəli bir din idi. İran mənşəli qnostik təlimlər dünyanı Zülmətlə Nurun mübarizəsi kontekstində görür və izah edirdilər. Mitra arilərin panteonunun tanrılarından biri idi. Yaxın Şərqdə bir çox xalqlar ona ibadət edirdi. Qədim arilər onu Səhər işığının Tanrısı adlandırırdılar. Onların inanclarına görə, Mitranın qüdrəti dünyada həyatın mövcudluğunu təmin edir. Daha sonra iranlılar inanırdılar ki, Mitranı xeyir tanrısı olan Ahura-Məzda yaradıb və ona ibadət etmək vacibdir. Xristianlığın mitraizmlə bir sıra oxşar cəhətləri vardır. Məsələn, 274-cü ildən başlayaraq, hər ilin 25 dekabr günü, imperator Avrelianın əmri ilə günəş tanrısı Mitranın anadan olan günü kimi qeyd edilirdi. IV əsrdən xristianlar bu günü İsanın anadan olan günü kimi qeyd etməyə başlamışlar. Bu adət bizim zəmanəmizə qədər davam edir. Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|