Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 108 tarixində əsasən Avropa sivilizasiyası kimi tanınmışdır. Bu gün okeanın o tayında Amerika, Avstraliya, Yeni Zelandiyanı əhatə etsə də, bu sivilizasiyanın özülü hələ də Avropa sayılır. Zaman kontekstində baxdıqda Avropanın öz daxilində də Qərb sivilizasiyası daim genişlənmiş, amma bununla belə məhdud özülünü saxlamışdır. Bunun nəticəsidir ki, Qərb sivilizoloqları tərəfindən nə Bizans imperiyası, nə də Rusiya heç zaman bu sivilizasiyaya aid edilməmişlər. Qərb sivilizasiyasının hüdudlarının zaman-zaman şərqə doğru genişləndirilərək Pribaltikaya qədər ərazini əhatə etməsi ilə bağlı mənzərəni izləyirik. Samuel Hantinqton “Sivilizasiyaların toqquşması” kitabında Qərb sivilizasiyasının hansı məkanı əhatə etməsi barədə suala Avropanın coğrafi mənada deyil, sivilizasiya olaraq sərhədlərini cızmaqla cavab verir. Onun fikrincə, bu suala ən doğru cavabı hüdudları qərbi xristian xalqlarını müsəlman və provaslav xalqlardan ayıran yüzillər ərzində mövcud olan böyük tarixi bölgü verir. Bu sərhəd xətti hələ Roma imperiyasının bölünməsi və Müqəddəs Roma imperiyasının (962-1806) yaradılması ilə müəyyənləşib. Şimalda Rusiyanın bu gün Finlandiya və Pribaltika ölkələri ilə sərhədlərindən başlayaraq, Qərbi Belarus, Ukraynadan keçən xətt üzrə Qərb sivilizasiyasını pravoslav Şərqdən ayırır; Rumıniyadan, katoliklərin məskunlaşdığı Transilvaniya ilə ölkənin digər əraziləri arasından, keçmiş Yuqoslaviyada Sloveniya və Xorvatiyanı digər respublikalarla ayıran sərhəddən; Balkanlarda Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyalarının tarixi sərhədlərindən keçir. 91 Lakin qeyd etməliyik ki, sivilizasiya mənasında Qərb sivilizasiyası və Avropa anlayışları nə qədər həmahəng səslənsə də, heç də həmişə tam üst-üstə düşmür. Bəzi fərqliliklərin də olduğu 91 Сэмюэль Хантингтон. Столкновение цивилизаций. Москва: АСТ, 2003, стр.207 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 109 müşahidə olunur. Yəni coğrafi anlamda Qərb sivilizasiyası heç də həmişə Avropanı tam əhatə etmir. Xüsusən tarixi zaman prizmasından yanaşdıqda fərqli mənzərənin şahidi oluruq. Eyni zamanda müasir Qərb sivilizasiyasının əsasında dayanan başlıca faktor olan xristianlığın da Avropada deyil, Yaxın Şərqdə yarandığını nəzərə aldıqda, bu mülahizənin əlavə sübuta ehtiyacı olmadığını qeyd etməliyik. Bununla bağlı rus alimi N.Y.Danilevski yazırdı: “Avropa german-roman sivilizasiyasını təmsil edir. Bu iki söz bir-birinin sinonimidir... Yunan və Roma sivilizasiyaları isə həmin mənada Avropa əsasında formalaşmayıb. Bu sivilizasiyaların məkanı sivilizasiyanı təmsil edən dövlətlərin, dənizin Afrika, Asiya və ya Avropa sahillərində yerləşməsindən asılı olmayaraq Aralıq dənizi hövzəsi olmuşdur. Yunan sivilizasiyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Homerin Egey dənizinin Kiçik Asiya sahilində doğulduğunu deyirlər. Kiçik Asiyada yunanların epik poeziyası, lirika və fəlsəfəsi (Fales), tarixi (Herodot), tibbi (Hippokrat) yaranmış və buradan dənizin əks sahilinə keçmişdir. Yalnız sonradan bu sivilizasiyanın əsas mərkəzi Afina olmuşdur. Ancaq Yunan sivilizasiyasının sonu və ya belə desək davamı yenə də Avropada deyil, İskəndəriyyədə, Misirdə başa çatmışdır. Deməli, qədim yunan mədəniyyəti öz inkişafını sona vuraraq 3 qitəni - Asiya, Avropa və Afrikanı əhatə etmişdir, yəni yalnız Avropadan ibarət olmamışdır”. 92 Akademik Vasili Bartold yazırdı ki, “yunanlar mədəni səviyyədə digər Avropa xalqlarını ona görə üstələməmişdilər ki, bu onlara bəxş edilmişdi. Bu ona görə baş vermişdi ki, onların ölkəsi coğrafi cəhətdən qədim mədəniyyət ocaqlarına daha yaxın idi. 92 Россия и Европа. Взгляд на культурные и политические отношения Славянского мира к Германо-Романскому. стр. 60 http://new.runivers.ru/bookreader/book10067/#page/1/mode/1up Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 110 Yunanlar üçün hələ Qərb və Şərq arasında fərq yox idi. Asiya və Avropa yalnız isti Cənub və soyuq Şimal kimi qarşı-qarşıya qoyulurdu. Yunanların təsəvvüründə Avropa Afrika və Asiyadan bütün enliliklər (paralellər) üzrə şimala doğru yerləşirdi. Hətta Makedoniyalı İskəndərə görə Orta Asiyada Sır-Dəryanın arxasında yenə də Avropa başlayırdı.” 93 Xristianlığın Qərb sivilizasiyasının formalaşmasında rolu Digər bir maraqlı məqam Qərb sivilizasiyasının dini bağlılığıdır. Qərb sivilizasiyası çox zaman xristianlıqla əlaqələndirilir və ya bir növ xristianlığı təcəssüm etdirən daşıyıcı kimi səciyyələndirilir. Məsələn, təsadüfi deyildir ki, Arnold Toynbi Qərb cəmiyyətinin yaranma dövrünün Böyük Karlın imperiyasının 843-cü il Verden müqaviləsi əsasında imperatorun nəvələri arasında bölünməsindən başlayaraq formalaşdığını iddia edirdi. Onun fikrincə, Roma imperiyasının süqutundan sonra başlayan xaos dövrü ilə Qərb cəmiyyətinin tədricən yaranması arasındakı dövrdə (təxminən 375-675-ci illər) Qərb cəmiyyəti Ellin cəmiyyətini əvəz etmişdir. 94 Bu varislikdə yeganə tərs məqam xristianlıqla bağlı idi. Belə ki, artıq xristianlığı mənimsəmiş və bu amilin sivilizasiya identifikasiyasında başlıca elementə çevrildiyi xristian Qərb bütpərəst Ellin dünyasının mənəvi dəyərlərini qəbul etmirdi. Müəllifin fikrincə, bu mənada yeni cəmiyyət köhnə cəmiyyətin davamçısı deyil, əvəzləyicisi oldu. Digər məşhur sivilizoloqlardan Samuel Hantinqton da xristian Qərb cəmiyyətinin yaranma dövrünü VII - VIII əsrlərə aid edir və bununla da Ellin mədəniyyətini bu sivilizasiyaya aid etmir, ölüb 93 Бартолд В.В. Мусульманский мир // Ислам. Энчиклопедия культуры и искусства. Мосва: Эксмо, 2010, стр.11 94 Арнольд Тойнби. Исследование истории. Москва: АСТ, 2010 стр. 39. Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|