Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 114 Qərb sivilizasiyasının kosmopolit siyasəti qarşısında Türk sivilizasiyası Türk sivilizasiyasının Qərb sivilizasiyası ilə münasibətlərinə tarixi rakursdan yanaşdıqda ilk növbədə müasir dövrümüz üçün aktual olan Qərb dəyərlərinin kosmopolitizm ideyası altında bütün dünyaya zorla qəbul etdirilməsi səyləri ilə əlaqədar yanaşmadan başlamaq istərdik. Ümumiyyətlə, kosmopolitizm Qərb sivilizasiyasının bütün dünyanın qeyri-Qərb dəyərlərinin əleyhinə yönəlmiş bir ideya xəttidir. Sadəcə müxtəlif dövrlərdə qərbləşdirmə siyasəti quldarlıq, işğal, müstəmləkə rejimi, mədəni təsir və ən nəhayət günümüzdə qloballaşma adı altında aparılmışdır. Qərbin kosmopolit ideyalarının qəbul edilməməsi isə digər sivilizasiya daşıyıcılarının əks-reaksiyası ilə qarşılaşır. Bununla bağlı siyasi elmlər namizədi Elnur Aslanov yazır: “XXI əsrin astanasında dünyanın faktiki olaraq, yalnız Qərb modelinə söykənən iqtisadi, siyasi, maliyyə və s. qloballaşması konsepsiyasını qəbul edəcəyi böyük sual altındadır və bu konsepsiya və layihələrə əsaslanan milli inkişaf strategiyasının böhranı, birtərəfli olması özünü ortaya çıxan ağrılı, ziddiyyətli proseslərdə əks etdirir. Bu Qərbin hegemon iddialarının, hər bir ölkənin inkişaf spesifikasına laqeydlik göstərən siyasətin həyata keçirilməsi nəticəsində üzə çıxan və son illər dünyanın üzləşdiyi bütöv bir hərbi münaqişələr seriyasında özünü göstərir.” 96 Kosmopolit ideya xəttinin öz təzahürlərini hələ tarixin erkən çağlarından göstərməsi məlumdur. Belə ki, Avropa və Asiyanı vahid dövlətdə birləşdirən nəhəng imperiya ilk dəfə Makedoniyalı İskəndərin (e.ə.356 - e.ə. 323) dövründə yaranmışdır. Məhz onun 96 Elnur Aslanov. Yeni dünya nizamı və milli inkişaf. Bakı, 2006, səh. 13 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 115 zamanında işğal sayəsində olsa belə, Qərb və Şərq dəyərlərinin qarşılıqlı sinxronlaşması, təsir və əks-təsiri üçün şərait yaranmışdır. Qərbin hər şeyi özününküləşdirmək, Şərqdə Qərb yaratmaq təşəbbüsü bu dövrdən başlanır. Avropanın Şərqin elmi kəşflərindən, ixtiralarından, yeniliklərindən geninə-boluna faydalanmasına baxmayaraq, Qərb Şərqin mənəvi dəyərlərinə daim ikrahla yanaşmış, bu dəyərləri özü üçün yad və aşağı səviyyəli (barbar) hesab etmişdir. Müqayisə üçün deyək ki, sonrakı dövrlərdə ərazi baxımından Asiya və Avropanı birləşdirən türk dövlətlərində (Hun imperiyası, Xəzər xaqanlığı, Osmanlı imperiyası) belə tendensiya müşahidə olunmur. Türklər Qərbdə döyüşlər istisna olmaqla (əslində müharibələr qaydalara tabe olmadığından bu hər yerdə belə idi və hətta günümüzdə də belədir) mədəniyyətə, mənəviyyata tolerant yanaşır, nəinki özününküləşdirmir, hətta Qərbin müstəmləkə imperiyalarının təcrübəsində şahidi olduğumuz özününküləşdirə bilmədiyi hər şeyi alçaltmağa çalışmırdılar. Biz bu tendensiyanı türklərin bütün tarix boyu formalaşmış özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərində görürük. Avrasiya məkanında şərqdə Çindən qərbdə Avropaya qədər, Şimali Afrikada, Ön Asiyada, Orta Şərqdə, Hindistanda tarixin müxtəlif zamanlarında izlərini saxlayan Türk sivilizasiyası həm Şərqin, həm də Qərbin tarixində özünəməxsus yer tutmuşdur. Yayılma arealı baxımından Şərq və Qərbin təmas xəttində yerləşən bu mədəni tip hər zaman müxtəlif sivilizasiyaların kəsişmə zolağında olmuşdur. Coğrafi cəhətdən türklərin yerləşdiyi ərazi onların şərqdə Çin və Hind sivilizasiyaları ilə, qərbdə Pravoslav-slavyan və xristian- Qərb sivilizasiyaları, cənubda isə İran və Ərəb sivilizasiyaları ilə qonşu olmasına şərait yaratmışdır. Mahiyyət etibarilə həm Şərq, həm də Qərb dəyərlərindən təsirlənən, eyni zamanda, hər iki sivilizasiya Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 116 daşıyıcılarına böyük nüfuz göstərən Türk sivilizasiyası müstəqil tarixi-mədəni tipi təmsil edir. Minilliklərlə ölçülən tarixi zaman yolunda böyük məsafə qət etməsinə baxmayaraq, Türk sivilizasiyası özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişdir. Türk sivilizasiyasının daşıyıcıları üçün əsas xarakterik xüsusiyyətlərdən biri müxtəlif azlıqlara dözümlü yanaşmaqdır. Bu mədəni tip üçün assimilyasiya etmək heç zaman səciyyəvi olmamışdır. Öz həyat siklində passionarlığın kulminasiya mərhələsi hesab olunan imperiya dövründə belə dövlətin sərhədləri daxilində digər xalqlara (sivilizasiya daşıyıcılarına) münasibətdə hər zaman böyük hörmət, tolerantlıq müşahidə olunur. Hətta ilkin dövr türk imperiyalarında hakim türklərlə asılı digər xalqlar arasında münasibətlər çox zaman şaquli hökmranlıq prinsipi əsasında deyil, üfüqi bağlılıq formasında olmuşdur. Böyük Hun imperiyasında, Göytürk xaqanlığında türklərin dövlətin digər xalqları ilə münasibətləri daha çox ittifaq xarakterli olmuş, türk hakimiyyəti həmin xalqların daxili həyat nizamına toxunmamışdır. Təsadüfi deyil ki, Çingiz xan və onun davamçılarının dövründə bu birləşmə vahidləri ulus adlanmışdır. Yəni türklər heç zaman assimilyativ meylli olmamış, tabeçiliyində olan xalqlarla belə münasibətlərini onların daxili müstəqilliyi prizmasından qurmuşlar. Eləcə də, inanc müstəvisində onlar digər xalqların fərqli dini etiqadlarına ehtiram göstərmişlər. İslam dininin yayılmasında türk dövlətlərinin misilsiz rol oynamağına baxmayaraq, eyni zamanda dövlət daxilində digər dini azlıqlara xüsusi diqqət edilmişdir. Osmanlı imperiyasında tarix boyunca yəhudi və xristian (erməni, yunan) azlıqların nümayəndələrinin yüksək saray vəzifələrində mənsəb sahibi olmaları dediklərimizin bariz nümunəsidir. Beləliklə, müasir terminologiya ilə desək, Türk sivilizasiyası qədim dövrdən indiyədək demokratik və Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|