Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 120 buddizmi yunan mədəniyyətinin buddizm dini ilə qarışmasının, bu iki fərqli dəyərlərin sinxronlaşmasının təzahürüdür. Belə ki, bu mədəniyyətin tapıntılarında buddist abidələrində yunan klassik üslubuna, yunan mifoloji allahlarının, xüsusən də Apollonun təsvirinə rast gəlinir. Budda heykəllərində yunan kişi geyimlərinin - toqanın (toqa - Qədim Romada yalnız vətəndaşların geyinmək hüququ olduğu kişi üst geyimləri) olması, Buddanın Heraklla birgə heykəli və bu kimi abidələr ellin-buddizm dəyərlərinin harmoniyasından xəbər verir. Hindistanda e.ə.317-180-cı illərdə mövcud olmuş Maurey imperiyasının hökmdarlarının saraylarında yunan filosoflarının yaşaması, eləcə də Hind-Yunan çarlığında, Kuşan çarlığında (I - III əsrlər) sikkələrin iki dildə olması, kuşan yazısının yunan əlifbası ilə yazılması və ümumilikdə yunan dilinin bu coğrafiyada böyük bir məkanda yayılması sivilizasiyalararası münasibətlərin harmoniyasını göstərir. Doğrudur, belə məqamlarda əks təsir və ya qarşılıqlı faydalanma hallarına da rast gəlirik. Belə ki, buddizm Şərqdəki yunan dövlətləri vasitəsilə Qərbə doğru yayılmışdı. Şərqdəki yunan dövlətlərində yunanlar tərəfindən qəbul edilən buddizm hətta Yunanıstana gedib çıxa bilmişdi. Yunan fəlsəfi fikrində belə buddist düşüncə tərzinin təsiri özünü göstərmişdir. Makedoniyalı İskəndəri Şərq yürüşündə müşayiət edən filosof Pirronun (e.ə.360 - e.ə. 270) Yunanıstana qayıdandan sonra əsasını qoyduğu təlimdə - pirronizmdə buddist fəlsəfi düşüncə tərzinin təzahürləri hiss olunur. Digər bir tərəfdən, üstündən minillər keçməsinə baxmayaraq, regionda yunan mənşəli olması ehtimal edilən bəzi xalqların hələ də öz varlığını qoruması Yunan-İran mədəniyyətlərinin uyumluluğunu bir daha göstərir. Belə ki, Hindiquş dağlarının ətəklərində indiki Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 121 Pakistanda kələşlər 98 , Əfqanıstanda nuristanlılar, Tacikistanın Dağlıq Badaxşan bölgəsində yaşayan bəzi tayfalar özlərini Makedoniyalı İskəndərin əsgərlərinin varisləri hesab edirlər. Maraqlıdır ki, ətrafda puştun, bəluc, tacik kimi irandilli xalqların yaşadığı bu ərazidə onlar azsaylı etnik qrup olsa da, öz etnik kimliklərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Bu isə Yunan-İran mədəniyyətlərinin toqquşmadığını, əksinə, qarşılıqlı təsirini göstərir. Bunun əksinə olaraq Türk sivilizasiyası üçün ellinizm yad ünsür təsiri bağışlayır. Belə ki, hətta yuxarıda göstərilən ərazilərdən qərbdə yerləşən və məsafə baxımından Yunanıstana daha yaxın olan Qafqazda, Türk sivilizasiyasının beşiklərindən olan Azərbaycanda və Mərkəzi Asiyanın türklər yaşayan ərazilərində ellinizmin təsiri olduqca zəif olmuşdur və tarixdə öz izini saxlamamaqla bu regionda türk-ellin mədəniyyətlərinin disharmoniyasını göstərir. Maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, təxminən eyni coğrafi arealda yerləşən, misal üçün, Azərbaycan və Gürcüstanda ellin mədəniyyətinin nüfuz dairəsi olduqca fərqlidir. Gürcüstanda ellin arxitekturası başda olmaqla maddi abidələr geniş yayıldığı halda, Azərbaycanda bu tip arxeoloji tapıntılar çoxsaylı deyil. Eyni sözləri Mərkəzi Asiyadakı Türk və İran mədəniyyətinin daşıyıcılarının yerləşdiyi areal haqqında da demək olar. Türklərin özünəməxsus sivilizasiya daşıyıcısı olması hər zaman digər sivilizasiya tiplərinə qarşı münasibətdə fərqliliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Hətta əski türklərin belə tarixi etnogenezdə 98 Kələşlər - Pakistanda Hindiquş dağlarının yüksək ətəklərində yaşayan xalqdır. Sayları təxminən 6 min nəfərdir. Hind-avropa dillərinin dard qrupuna daxil olan kələş dilində danışırlar. Belə ehtimal var ki, onlar Makedoniyalı İskəndərin əsgərlərinin varisləridirlər. Çünki onlar arasında göygöz, sarışın fiziki görünüşlü insanlar var, dillərində yunan dilindən qalma sözlər var. Təxminən yarısı müsəlman olsalar da əksəriyyəti bütpərəstdir. Dini panteonunda Dezau, Dezalik, Maxendeu allahları Apollon, Afrodita, Zevsə uyğun gəlir. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 122 onlardan daha əvvəl mədəni səviyyəyə yüksəlmiş qonşu sivilizasiya ünsürlərini qəbul etməməsi maraq doğurur. Lev Qumilyov “Xəzər ətrafında minillik” əsərində yazır ki, qədim türklərin (hunlar) nə Çin, nə İran, nə də Ellin-Roma sivilizasiyalarını qəbul etməməsi heç də o demək deyildi ki, onlar bunu qəbul etməyə qadir deyillər. Sadəcə onların daha çox xoşladığı skiflər olmuşdur. Onlar skif mədəniyyətindən bəhrələnmişlər. 99 Görkəmli alim sivilizasiyalararası müstəvidə Türk sivilizasiyasının disharmoniyada olduğu 3 sivilizasiyanı göstərmişdir ki, bunlardan Ellin-Roma Qərb sivilizasiyasını təmsil edir. Beləliklə, fikrimizcə, yuxarıda sadalanan faktlar bir daha sübut edir ki, ellin mədəniyyətinin türk mədəniyyəti ilə barışmazlığı onun Türk sivilizasiya hüdudlarında təsirinin saxlanmamasına gətirib çıxarmışdır. Türk-Qərb sivilizasiyaları islam-xristian qarşıdurması kontekstində Antik dövrdən sonra günümüzədək bütün mərhələlərdə Qərb- Türk sivilizasiyalararası münasibətləri xristian-islam kontekstinə düşmüşdür. Qərb sivilizasiyasının daşıyıcıları tərəfindən xristianlığın qəbul olunmasından sonra xristian dəyərləri bu sivilizasiya üçün əsas səciyyəvi meyar olmuşdur. Bu gün Qərb sivilizasiyası dedikdə, ilk növbədə xristian dünyası başa düşülür. Öz növbəsində, türklər islamı qəbul etdikdən sonra, - baxmayaraq ki, bu prosesin özü də bir neçə əsr ərzində türklərin güclü müqaviməti ilə müşayiət olunmuşdur, - islamın əsas dayağı olmuş və dinin yayılmasında müstəsna rol oynamışlar. Xristian dünyası - Türk sivilizasiyası münasibətlərinə keçməzdən əvvəl bir məqama toxunmaq istərdik. Nə qədər 99 Лев Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. Москва: Айрис-пресс, 2008, стр. 96 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|