Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 117 tolerant cəmiyyət olması ilə seçilmişdir. Qərbin kosmopolit siyasətində isə biz fərqli daşıyıcılara qarşı bu cür dözümlülük müşahidə etmirik. İkinci bir xarakterik xüsusiyyət türk cəmiyyətinin qadına münasibəti ilə bağlıdır. Qadın-kişi bərabərliyi günümüzün aktual mövzusu olduğu halda, bu problem əski türklərdən başlayaraq hər zaman Türk sivilizasiyası üçün aktual olmuşdur. Qədim dövrlərdə həm Qərbdə, həm də Şərqdə əksər xalqlarda qadınlara yalnız nəsil artırma və məişət işlərinin icraçısı kimi baxıldığı halda, türklərdə qadının kişiyə bərabər tutulmasının şahidi oluruq. Qadınlar həm bir döyüşçü kimi, həm rəhbər kimi, həm ailə təsərrüfatının idarə edicisi kimi türk cəmiyyətində hər zaman üstün mövqe tutmuşlar. Sonrakı dövrdə islam dəyərlərinin birbaşa təsiri altında bir qədər fərqli mənzərə yaranmağa başlasa da, türk qadınının cəmiyyətin bərabər hüquqlu üzvü olması öz mahiyyətini qoruyub saxlamışdır. Təsadüfi deyil ki, Şərqdə qadınlara seçki hüququ da ilk dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində verilmişdir. Lakin bu yerdə xüsusi qeyd etməliyik ki, qadının türk cəmiyyətində tam hakim olması, türk cəmiyyəti üçün matriarxatın xarakterik olması ilə bağlı yanlış təsəvvür də yaranmamalıdır. Əgər biz tarixi rakursdan müşahidə etsək görərik ki, türk elində qadınlar hər zaman öz kişiləri ilə bərabər yüksək mövqedə durmuşlar. Bunu türkün qədim yazılı abidələrindən olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da görürük. Dastanda hər zaman türk xatunları öz ərənləri ilə bərabər həm məclislərə, həm döyüşlərə, həm də el-obaya rəhbərlik edirlər. Yəni, bütün hallarda türk qadını heç vəchlə kişisiz, tək görülmür. Beləliklə, göründüyü kimi, yüksək demokratik dəyərlərə malik Türk sivilizasiyası üçün qadın hökmranlığı deyil, qadın-kişi bərabərliyi səciyyəvidir. Bu xarakterik xüsusiyyət də Türk sivilizasiyasının daşıyıcılarını vahid islam aləmi Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 118 daxilində qadına ikinci dərəcəli varlıq kimi baxan, çox zaman hüquqsuz, cəmiyyətdə heç bir rolu olmayan təbəqə sayan digər daşıyıcılardan (həm Ərəb, həm də İran sivilizasiyasından) fərqləndirir. Ellin mədəniyyəti dövründə Türk və Qərb sivilizasiyaları arasında münasibətlər İndi isə tarixin müxtəlif mərhələlərində Türk sivilizasiyasının Qərb sivilizasiyası ilə təmasından irəli gələn münasibətlərə baxaq. İlk öncə qeyd etməliyik ki, Türk və Qərb sivilizasiyalarının ilk təmasları məhz Qərb sivilizasiya daşıyıcılarının imperialist meyllər hesabına Şərqə doğru genişlənməsi zamanı baş vermişdir. Belə ki, antik dövrdə bu iki sivilizasiyanın birbaşa təmas nöqtələri, ortaq sərhədləri mövcud olmamışdır. Ümumilikdə tək Türk sivilizasiyası deyil, bütövlükdə Şərqi təmsil edən sivilizasiyaların əksəri Qərb sivilizasiyası ilə ilkin olaraq Yunan və Roma imperiyalarının Şərqə doğru işğalçı yürüşləri zamanı təmasda olmuşlar. Makedoniyalı İskəndərin Çin və Hindistana qədər uzanan Şərq yürüşü Ellin mədəniyyətinin bu böyük məkandakı müxtəlif sivilizasiyalara nüfuz etməsinin əsasını qoymuşdur. Sonradan V əsrə qədər Şərqdə dövlətçilik ənənələrini qorumuş ellinizmin timsalında Şərqdəki sivilizasiyalar tərəfindən Qərb dəyərlərinin necə qarşılandığını görmək mümkündür. Bu zaman isə bizim tədqiqat üçün maraqlı olan Türk-Qərb sivilizasiyalararası münasibətlərini digərləri ilə müqayisə etmək imkanı yaranır. Ellin mədəniyyətinin Şərqə nüfuzu zamanı Şərqdəki fərqli sivilizasiya daşıyıcılarının (iran, hind, türk, ərəb) əks təsiri müxtəlif olmuşdur. Həmin dövrdə Yunan-İran münasibətlərinin kəskinliyinə (Yunan-İran müharibələri) baxmayaraq, ellin mədəniyyəti İranda Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 119 (Selevkilər), Mərkəzi Asiyada (Yunan - Baktriya çarlığı), Hindistan yarımadasının şimalında (Hind-Yunan çarlığı) hakim yunan sülalələrinin dövründə geniş yayılmışdır. Əslində, Yunan-İran müharibələrindən sonra (e.ə.500-449) yunanların İran imperiyasının içərilərinə doğru həm siyasi, həm də mədəni ekspansiyası başlamışdı. Kalli sülh müqaviləsinə (e.ə. 449) əsasən İran Egey dənizindəki Hellespont və Bosfordakı ərazilərindən əl çəkmiş, Kiçik Asiyada yunan polislərinin istiqlaliyyətini tanımışdı. Makedoniyalı İskəndərin dövründə isə bu sərhədlər Asiyanın içərilərinə doğru genişlənmişdi. Lakin nə qədər qəribə görünsə də, biz məhz həmin dövrdə Qərb - İran sivilizasiyalarının harmoniyasının şahidi oluruq. Belə ki, böyük fateh öz imperiyasını uğurla idarə etməyə imkan verəcək yeni bir “ellin-fars” aristokratiyasının yaranmasını arzu edirdi. Bu istiqamətdə ilk addım Suz yaxınlığındakı təntənələrdə atılmışdı - burada bir neçə gün ərzində iki ölkənin nümayəndələrinin izdivac qurduğu toy çalınmışdı. Makedoniyalı İskəndərin özü eyni zamanda iki fars şahzadəsi - Daranın qızı Satira və III Artakserksin qızı Parisatida ilə ailə qurmuş, eyni gündə 80 nəfər yunan və makedoniyalını yerli əyanların övladları ilə evləndirmişdi. Fars qızlarını özlərinə arvad etmiş on minlərlə döyüşçüyə bahalı hədiyyələr bağışlamışdı. Hər belə döyüşçü bir qızıl qədəhlə mükafatlandırılmışdı. 97 Yəni, göründüyü kimi, gələcək naminə yaxınlaşmaq üçün addımlar atılırdı. Yunan-İran, eləcə də, Yunan-Hind mədəniyyətlərinin harmoniyası öz təsdiqini həmin ərazilərdə aşkarlanan arxeoloji abidələrdə də tapmışdır. Ellin mədəniyyətinin bu sivilizasiyalar tərəfindən qəbul olunması mədəni-dini sinkretizm növü olan yunan buddizminin təzahüründə özünün pik nöqtəsinə çatmışdır. Yunan 97 http://az.wikipedia.org/wiki/Makedoniya Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|