Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
- Kosmopolit millətlər arasında fərqlilikləri qəbul etmir, Avropa kosmopolitləri isə “sivilizasiya” anlayışı altında
- Şovinizm və kosmopolitizm arasında birbaşa paralellik mövcuddur. Fərq yalnız ondadır ki, şovinist kosmopolitə
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 104 Ərəb Şərqi ilə və mümkündür ki, Çinlə ittifaqda Rusiya.... İran bu gün Rusiyanın nəinki Orta Asiya və Zaqafqaziyanın postsovet məkanındakı qanuni geopolitik maraqlarına, hətta Rusiya Federasiyasının özünün bütövlüyünə təhlükə törədən, Türkiyə tərəfindən yeridilən pantürkizm siyasətinə qarşı mübarizəsində onun təbii müttəfiqidir” 89 . Göründüyü kimi, Rusiyanın geoplanlarında Türkiyə rəqib kimi göstərilir. Geosiyasi müstəvidə Türkiyə-Rusiya əlaqələrini qiymətləndirmək üçün biz tarixi keçmişdə baş verən hadisələrin xronologiyası və gedişi ilə bağlı məqamlara çox da toxunmaq istəmirik. Çünki təkcə Osmanlı-Rusiya münasibətlərinə ətraflı baxmaq üçün kifayət qədər böyük həcmdə material var və belə olan halda biz araşdırmanın əsas məqsədindən uzaqlaşa bilərik. Qısa xarakteristika versək, Osmanlı-Rusiya münasibətləri ilə bağlı demək olar ki, XVII əsrədək Osmanlı imperiyası daha güclü imperiya idi və geosiyasi səhnədə Rusiya onunla rəqabət aparmaq qüdrətində olmamışdır. Yalnız I Pyotrun islahatlarından sonra Rusiya Osmanlı ilə bərabər imkanlara malik siyasi güc olaraq ortaya çıxmışdır. Rusiya-Osmanlı münasibətlərinin 500 illik tarixi ərzində 47 il müharibəyə həsr olunmuşdur. Təkcə iki yüzillik (1676-1878-ci illər) zaman periodunda 10 rus-türk müharibəsi olmuşdur. I dünya müharibəsinə ərazicə ən böyük imperiyalardan biri kimi girən hər iki dövlət, müharibədən siyasi sistemləri çökmüş, imperiya ambisiyalarını uduzmuş və yeni siyasi inkişaf tarixinə malik ölkələr kimi çıxdılar. Yeni varislər Sovetlər Birliyi - Türkiyə Cümhuriyyəti dövründə də ikitərəfli münasibətlər 89 Панарин Александр Сергеевич. Глобальное политическое прогнозирование. Москва, 2000, стр. 347 Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 105 gərginliyi ilə seçilirdi. Fərqli siyasi qütbləri təmsil edən tərəflər arasında yaxınlaşma olmadı. Beləliklə, münasibətdə olduqları bütün tarixi dövr ərzində Türk və Pravoslav-Slavyan sivilizasiyalarının əlaqələrində bir təzad müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, sivilizasiya müstəvisində bu iki mədəni tipin xüsusiyyətlərində bir uyumluluq müşahidə olunsa da, geopolitik səhnədə rəqabət və qarşıdurma xarakterikdir. Daha maraqlı olan budur ki, bu qarşıdurmanın ən başlıca səbəblərindən biri hər iki sivilizasiyanın - “Çöl”ü təmsil edən Türk və “Meşə”ni təmsil edən Pravoslav-Slavyan sivilizasiyaları – özləri üçün yad olan təbii landşaft üzərində hökmranlıq iddiası, yəni dənizlərə çıxışla əlaqədar yaranmışdır. Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 106 TÜRK SİVİLİZASİYASININ QƏRB SİVİLİZASİYASI İLƏ MÜNASİBƏTLƏRİ “Şovinizmlə kosmopolitizm arasında köklü fərq yoxdur. Kosmopolit millətlər arasında fərqlilikləri qəbul etmir, Avropa kosmopolitləri isə “sivilizasiya” anlayışı altında hər zaman roman-german tayfalarının mədəniyyətini, “sivil” olaraq isə - həmin roman və germanları başa düşmüşlər. Şovinist hesab edir ki, dünyada ən yaxşı xalq məhz onun xalqıdır. Bütün digərləri ona tabe olmalıdırlar, onun dinini, dilini və mədəniyyətini qəbul etməklə onunla birləşməlidirlər. Şovinizm və kosmopolitizm arasında birbaşa paralellik mövcuddur. Fərq yalnız ondadır ki, şovinist kosmopolitə nisbətən daha dar etnik qrupu götürür. Fərq prinsipdə deyil, yalnız dərəcədədir.” Nikolay Trubetskoy Qərb sivilizasiyası və Avropa əşər tarixinin yaranışından indiyə qədər Qərb sivilizasiyası istisna olmaqla, hərfi mənada coğrafi termin ilə adlandırılan heç bir digər sivilizasiyaya rast gəlinməmişdir. Sivilizasiyaların birinci nəslindən müasir dövr mərhələsinədək yalnız Qərb sivilizasiyası bu mənada fərqləndirilmişdir. Çünki ondan başqa nə Şimal, nə Cənub, nə də Şərq adlı sivilizasiya mövcud deyil. Doğrudur, elmi ədəbiyyatlarda biz Şərq mədəniyyəti, bəzən isə hətta Şərq sivilizasiyası anlayışlarına rast gəlirik. Amma sırf sivilizasiya parametrləri üzrə Şərq vahid dəyərləri təmsil edən bir qrup təşkil etmir, müxtəlif aspektlərdən yanaşdıqda olduqca rəngarəngdir və yalnız coğrafi məfhum olaraq vahid kriteriya üzrə təsnifləşdirildikdə düzgün səciyyə daşıyır. Asiya B Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 107 ilə müqayisədə Avropa bəzi xarakterik xüsusiyyətləri nəzərə almasaq, vahid dini, birgə mədəni, tarixi xüsusiyyətləri daşıyan sivilizasiyanı təmsil edir. Asiyaya isə belə bir vahid sivilizasiya (Şərq sivilizasiyası) kimi yanaşmaq mümkün deyildir. Çünki Şərq bir- birindən köklü surətdə fərqlənən, müxtəlif maddi və mənəvi dəyərləri bölüşən, hətta öz aralarında harmoniyadan daha çox disharmoniya ilə seçilən bir neçə sivilizasiyanın vətənidir və onlar haqqında vahid dəyərlər sisteminin daşıyıcısı kimi danışmaq mümkünsüzdür. Lakin bu yerdə qeyd etməliyik ki, Şərqdən fərqli olaraq Qərbin vahid dəyərlər sistemini bölüşməsinə baxmayaraq, Qərb sivilizasiyasının formalaşdığı əsas mənbələrin Şərqlə bağlılığı xüsusi maraq doğurur. Türkiyəli alim Orxan Okay bununla bağlı yazır: “Qərb sivilizasiyası iki əsas mənbədən qidalanmışdır: mədəniyyət və incəsənət - yunan-latın köklərindən, dünyagörüşü, fəlsəfə və əxlaq - xristianlıqdan. Hər iki mənbə Şərqlə bağlıdır. Avropada “yunan möcüzəsi” adlandırılan Yunan sivilizasiyasının ilk mənbələri Misir və bir qədər də əvvəl Şumer sivilizasiyasına əsaslanır, onlardan böyük ölçüdə təsirlənmişdir. Eyni zamanda xristianlıq da bütün monoteist dinlər kimi Yaxın Şərqdə yaranmışdır. Amma ilkin yaranış mənbələrinin Şərqlə bağlılığına baxmayaraq, qəbul etmək lazımdır ki, Avropa öz sivilizasiyasını düşüncə və mədəniyyətdə böyük dəyişiklik - Renessans hesabına yaratmışdır”. 90 Müasir dövrdə Qərb sivilizasiyası qlobal miqyasda ən aktiv mədəni tip olaraq görünür. Formalaşmağa başladığı dövrdən başlayaraq tarixin müxtəlif zamanlarında sərhədlərini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməsinə baxmayaraq, Qərb sivilizasiyası bəşər 90 История Османского государства, общества и цивилизации. Под редакцией Экмеледдина Ихсаноглу. Том 2, Москва: Восточная литература. РАН, 2006, стр. 92 Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|