Ə.Ş. Abdinov, R. F. Mehdiyev, T. X. HÜseynov

 

50 

şərtindən  verilmiş  E

b

  üçün  R

4

  və  R

3

  (R

4

=R

3

)  müqavimətlərini 

tapmaq olar. 

T

1

  tranzistorunun  doyma  rejimində  işləməsi  üçün  onun 

baza cərəyanı 

I

b1

>I

b1doy

,                                        (2.2) 

şərtini  ödəməlidir.  Burada  I

b1doy 

–  T

1

  tranzistorunun  doyma 

rejiminə  keçməsi  üçün  lazım  gələn  baza  cərəyanıdır.  Bu 

cərəyan isə doyma rejiminə uyğun olan kollektor cərəyanı ilə 

aşağıdakı ifadə ilə bağlıdır: 

,

doy

1

k

doy

,

1

b

β

Ι

=

Ι

                                (2.3) 

Burada  β   –  ümumi  emitterli  gücləndirici  kaskadın  cərəyana 

görə gücləndirmə əmsalıdır. 

1

,

1

k

k

doy

k

R

E

=

Ι

 

olduğunu nəzərə alıb, (2.3) ifadəsini 

I

b1,doy

1

k

k

R

E

β

=

                                    (2.4) 

kimi yazmaq olar. 

Triggerin ekvivalent sxemindən göründüyü kimi, 

I

b1

=I

2

‐I

3

.                                    (2.5) 

Burada 

2

k

2

0

k

2

k

2

k

2

k

2

R

R

R

R

R

E

+

Ι

−

+

=

Ι

,                   (2.5) 

I

3

=E

b

/R

3

.                                 (2.6) 

 

51 

(2.4)‐(2.6) ifadələrini (2.2) şərtində nəzərə alsaq, yaza bilərik 

ki, 

1

k

k

3

b

2

k

2

0

k

2

k

k

R

E

R

E

R

R

R

E

β

>

−

+

Ι

−

. 

Burada  R

k1

=R

k2

=R

k

  olduğunu  bilərək,  R

1

  və  R

2

  müqavimət‐

lərini tapmaq olar: 

(

)

⎥

⎦

⎤

⎢

⎣

⎡

−

+

β

Ι

−

β

<

=

1

E

R

E

R

R

E

R

R

R

R

k

3

b

k

0

k

2

k

k

3

k

2

1

.                (2.7) 

(2.7)  şərti  β   və  R

k

‐nın  minimum,  I

k0

‐ın  isə  maksimum 

qiymətlərində ödənilməlidir. 

Triggerin  çıxış  gərginliyinin  amplitudu,  tranzistorun  bağlı 

və  açıq  hallarında  kollektorun  potensiallarının  fərqi  ilə  təyin 

olunur: 

U

Δ

çıx

=U

kb

‐U

k0

=

k

1

k

1

1

k

k

1

k

k

R

R

R

R

R

R

R

E

+

Ι

−

+

,           (2.8) 

Burada I

k1 

– ətraf mühitin verilmiş temperaturunda kollektor 

cərəyanı, U

kb 

– bağlı tranzistorun kollektorunda potensial düş‐

küsüdür.  Elementlərinin  parametrləri  düzgün  seçilmiş  trig‐

gerlərdə 

U

Δ

çıx

‐ın qiyməti (0,8‐0,9) E

k

‐ya bərabər olur. 

Triggerin  bir  dayanıqlı  haldan  digər  dayanıqlı  hala  keç‐

məsini doyma rejimində işləyən tranzistorun bazasına mənfi 

impuls verməklə əldə etmək olar. Doyma rejimində işləyən T

1

 

tranzistorunun  bazasına  belə  mənfi  impuls  verdikdə  onun 

baza  və  kollektor  cərəyanları  azalır  və  o,  doyma  rejimindən 

çıxır.  Bu  vaxt  T

1

  tranzistorunun  kollektor  potensialı  artır,  bu 

da öz növbəsində T

2

 tranzistorunun baza potensialının artma‐

sına və nəticədə baza və kollektor cərəyanlarının böyüməsinə 

---

 

52 

səbəb  olur.  Buna  görə  də  T

2

  tranzistorunun  kollektorunda 

potensial  azalır  ki,  bu  da  onunla  rabitədə  olan  T

1

  tranzis‐

torunun baza potensialının kiçilməsi ilə nəticələnir. Beləliklə, 

müsbət  əks  rabitənin  yaranması  nəticəsində  bu  çevrilmə 

prosesi  sel  şəklində  davam  edərək  T

1

  tranzistorunun  tam 

bağlanmasına (kəsilmə rejimi) və T

2

 tranzistorunun isə doyma 

rejiminə,  yəni  triggerin  ikinci  dayanıqlı  halına  keçməsinə 

səbəb  olur.  Bu  prosesə  bəzən  regenerasiya  prosesi  deyilir. 

Çevrilmə  prosesinin  davametmə  müddəti  doyma  halında 

olan  tranzistorun  bazasında  toplanan  yükdaşıyıcıların  yox 

olma müddətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. İşçı impul‐

sun amplitudu böyük olduqca bu müddət də kiçilir. 

Multivibratorlar. Kaskadlar arasında müsbət əks rabitə RC 

dövrəsi  vasitəsi  ilə  yaradılarsa,  belə  relaksatorlar  (düzbucaqlı 

impulslar  almaq  üçün  istifadə  edilən  cihazlar)  –  multivibra‐

torlar  adlanır.  Triggerlərdən  fərqli  olaraq  multivibratorlar 

yalnız bir dayanıqlı tarazlıq halına malikdir. 

Multivibratorlar  üç  re‐

jimdə:  gözləmə,  avtorəqs 

və  sinxronlaşma  rejimlə‐

rində  işləyə  bilir  (şəkil 

2.10).  Gözləmə  rejimində 

işləyən  multivibrator  bir 

dayanıqlı  tarazlıq  və  bir 

kvazitarazlıq 

hallarına 

malikdir.  Birinci  haldan 

ikinci  hala  keçid  xarici 

elektrik  impulsunun  təsi‐

ri  ilə  baş  verir.  Əksinə, 

ikinci  haldan  birinci  hala  keçid  isə  sxemin  parametrləri  ilə 

Şəkil 2.10. Multivibratorun 

prinsipial sxemi 

-Е

К

 

Т

2

 

Т

1

 

Р

б1

 

Р

б2

 

Ъ

2

 

Ъ

1

 

Р

К2

 

Р

К1

 

 

53 

təyin  olunan  müəyyən  zamandan  sonra  öz‐özünə  baş  verir. 

Beləliklə,  gözləmə  rejimində  multivibrator  yalnız  müəyyən 

parametrli  bir  impuls  generasiya  edə  bilir.  Buna  görə  bu 

rejimdə  işləyən  multivibratorlara  bəzən  təkvibratorlu  multi‐

vibrator deyilir. 

Avtorəqs  rejimində  işləyən  multivibratorun  dayanıqlı  ta‐

razlıq  halı  yoxdur.  O, iki  kvazitarazlıq  halına  malikdir. Mul‐

tivibrator  bir  kvazidayanıqlı  haldan  digərinə  xarici  təsir 

olmadan  keçir.  Bu  vaxt  multivibratorun  çıxışında  parametr‐

ləri  sxemin  parametrlərindən  asılı  olan  impulslar  ardıcıllığı 

alınır. Adətən belə multivibratorlardan müəyyən davametmə 

müddətinə  və  təkrarlanma  tezliyinə  malik  olan  düzbucaqlı 

formalı impulslar almaq üçün istifadə olunur. 

Sinxronlaşma  rejimində  multivibratorun  çıxışında  alınan 

impulsların  təkrarlanma  tezliyi  xarici  sinxronlaşdırıcı  gər‐

ginliyin  tezliyi  ilə  təyin  olunur.  Relaksator  iki  kvazitarazlıq 

halına  malik  olur  və  onun  bu  hallarda  qalma  müddəti  təkcə 

relaksatorun  öz  parametrlərindən  yox,  həmçinin  sinxron‐

laşdırıcı gərginliyin periodundan da asılı olur. Sinxronlaşdırıcı 

gərginlik  götürüldükdə  isə  multivibrator  avtorəqs  rejiminə 

keçir. 

İmpuls  diodları.  İmpuls  rejimində  işləyən  diodlar  impuls 

diodları  adlanır.  İmpuls  diodlarından  avtomatik  idarəetmə 

sistemlərində,  giriş  siqnallarının  modullaşdırılması  və  eləcə 

də  siqnalların  detektə  edilməsində,  elektron  hesablama  qur‐

ğularında  və  digər  radioelektron  sistemlərində  geniş  istifadə 

edilir. 

İmpuls diodlarının əsas parametrləri aşağıdakılardır: 

τ

düz

 – 

düzünə  və 

τ

əks 

–  əksinə  gərginliyin  bərpa  müddətləri,  tran‐

zistorun  C  –  tutumu,  U

düz 

–  gərginliyin  və  I

düz 

–  cərəyanın 

---