Ə.Ş. Abdinov, R. F. Mehdiyev, T. X. HÜseynov
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Lifli‐optik rabitə xətləri.
110 (böyük inteqral sxemlər) buraxmağa imkan verirdi. Artıq İBİS (bir kristalda yüz minlərlə işçi element olan ifrat böyük inteqral sxemlər almağa imkan verən) hazırlanması perspek‐ tivləri açılmışdı. Bütün bunlar öz növbəsində vahid kristalda eyni zamanda həm fotohəssas elementin, həm də elektron sxemin yerləşdiyi inteqral tərtibatlı fotoqəbuledicilərin hazır‐ lanmasına şərait yaradıldı. 1970‐ci ildə Boyl və Smit yük rabitəli cihazlar (YRC) ixtira etdilər, 1976‐cı ilədək silisium əsasındakı YRC‐ın formatı xeyli böyüdülərək televiziya ekranı tərtibinə çatdırıldı. Qısasürəkli lazer impulslarının qeydolunması zərurəti silisium əsasında sürətli fotodiodların işlənib hazırlanmasını stimullaşdırdı. Artıq p‐i‐n – strukturlu fotodiodlar, müxtəlif tip sel prinsipli fotodiodlar düzəldilirdi. Hələ 1960‐1970‐cı illərdə yarımkeçirici strukturların hazır‐ lanmasında və tədqiqində də yeni mərhələ başlanmışdı. Optoelektronika üçün çox yararlı olan çoxsaylı heterostruk‐ turlar meydana gəlmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə heterostrukturların tədqiqi, onların əsasında lazerlərin yaradılması sahəsində J.İ.Alfyorov və X.Kremer görkəmli nailiyyətlər əldə etdilər. Bu işlərə görə onlar 2000‐ci ildə Nobel mükafatına layiq görüldülər. 1970‐ci illərdən sonra heterostrukturlarla işin cəbhəsi daha da genişləndi. Kvant ölçü strukturlarından optoelektronika üçün əlamət‐ dar olan 1970‐ci illərdə prinsipcə yeni olan daha bir istiqa‐ mətin – kvant ölçü strukturların fundamenti qoyuldu. Bu strukturlar tunel diodunun yaradıcısı, Nobel mükafatı laure‐ atı L.Esaki ilə R.Tsa tərəfindən təklif olunmuşdu. Həm xrono‐ logiyasına, həm ideologiyasına görə kvant ölçü strukturlarını
bərk cisim elektronikasında və fotoelektronikada varizon və heterostrukturlardan sonra (ardıcıl) gələn növbəti mərhələ saymaq olar. Bu ixtiranın nəticəsində cihaz hazırlayanlar yarımkeçiricinin zona quruluşunu formalaşdırmaq sahəsində yeni bir alət əldə etmiş oldular. Bu alət – molekulyar‐şüa epitaksiyasının (MŞE) köməyi ilə alınmış lay və oblastların ölçüsündən ibarət idi. Adətən yarımkeçirici strukturlarda adi layların ölçüləri ( nm 50
) monoatom layının ( nm 5 0 ~ d ⋅ ) ölçülərindən ən azı iki tərtib böyük olur. Bu səbəbdən də həmin layların xassələri həcmi kristalların xassələrindən fərqlənmir. Lakin elə kvant ölçü strukturu termininin adından görünür ki, bu strukturlarda çox nazik ( nm 5 5 0 ~ ÷ ⋅ ), xa‐ rakterik kvant uzunluğu (de Broyl dalğasının uzunluğu) ilə müqayisə olunan, laylar formalaşır. Sözsüz ki, bu layların fiziki xassələri və zona quruluşları artıq monokristallik mate‐ rialınkından fərqlənəcək. Necə ki, təklənmiş atomunku ilə kristalınkı fərqlənir. Bir koordinatla məhdudlanan belə müstəvi nazik oblastlar kvant sapları (borucuqları), üç koordi‐ natla məhdudlanmış nöqtəvi oblastlar isə uyğun olaraq kvant
adlanır. Bu yeni üsulun strukturların variasiyasındakı imkanları praktiki olaraq tükənməzdir. Buna görə də indi artıq kvant ölçü strukturları yarımkeçiricilər fizikasının ən vacib sahə‐ lərindən biri sayılır. Aydındır ki, fotoqəbuledicilər texniki tərəqqi bütün sahə‐ lərin və elmi istiqamətlərin inkişafı, onların qarşılıqlı təsiri və bir‐birinə nüfuz etməsi ilə bağlıdır. Optoelektronikanın inkişafı da həm elmin, texnikanın, sənayenin müvafiq sahələ‐ rinin inkişafı, tələbatı ilə bağlıdır, həm də öz növbəsində elm və texnikanın digər sahələrinin, eləcə də sənayenin inkişafına 112 güclü təkan verir. Məsələn, fotokinotexnikanın əsas vəzifəsi optik xəyalı fiksə etmək olduğundan, o, öz təbiəti etibarı ilə fotoqəbuledicidən istifadə etməyə məhkumdur. Ancaq nə qədər qeyri‐adi görünsə də fotohəssas cihazların kinofototexnikada ilk geniş tətbiqi heç də xəyalla yox, səslə bağlı olmuşdur. Məhz optoelektron cütlüyün – lampa və fotoelementin tətbiqi sayəsində ilk dəfə 1929‐cu ildə ekran dil açmışdır. Fotoqəbuledicilər xəyalı da diqqətdən kənarda qoymur. İlk növbədə onlar ekspozisiyanı təyin edir. Avstriyada hələ 1935‐ ci ildə həvəskarların kinokameraları meydana gəlmişdi. Optoelektronikanın kinofototexnikada həlledici rolu foto‐ lentlərin bərk cisimli xəyal çeviriciləri ilə əvəz olunmasından sonra başlandı. Bu, 1970‐ci ildə YRC‐ın ixtira olunması ilə bağlıdır. Xəyalı formalaşdıran işıq mənbəyindən asılı olaraq (Günəş, Ay, ulduzlar, məxsusi və əks olunan şüalanma, istilik şüa‐ lanması və s.) gündüz, gecə və istilik görüntüləri anlayış‐ larından istifadə olunur. Gecə görmə sistemlərində hələlik başlıca yeri vakuum elektron‐optik çeviriciləri (EOÇ) tutur. Bütün inkişaf etmiş ölkələrin texnikasında isə televide‐ niyanın inkişafına xüsusi əhəmiyyət verilir. Çünki televizorlar daha uzaq məsafədən təsirinə, hava şəraitinə daha az həssas olmasına görə gecəgörmə cihazlarını çox‐çox üstələyir. İlk nəsil televizorlarda bir elementli infraqırmızı fotoqə‐ buledicilər, sonrakılarda – bircərgəli, bir qədər sonrakılarda çoxcərgəli xətkeşlər tətbiq olunurdu. Nəhayət, dərhal kadrın bütün sahəsini əhatə edən matrisalar meydana gəldi. 1990‐cı illərin ikinci yarısında televizor formatlı və dərəcə‐
nin yüzdə bir dəqiqliyi ilə ayırd etmək qabiliyyətinə malik televizorlar meydana gəldi. 1980‐cı illərdə silisium əsasında yerin məsafədən zondlan‐ ması üçün kosmik sistemlər yaradıldı. Unutmaq olmaz ki, şüalanma generatoru və qəbuledici cütlüyü kompüterlərin də əksər bloklarında tətbiq olunur. Lifli‐optik rabitə xətləri. XX əsrdə insanlar müxtəlif növ rabitə vasitələrinin, xüsusi ilə də telefon, radio və televi‐ deniyanın inkişafında güclü sıçrayışların şahidi oldu. Onların, eləcə də peyk kosmik rabitə sistemlərinin yaranması hesabına müasir insan planetin ən ucqar və əlçatmaz nöqtələri ilə əlaqə saxlamaq, görmək və eşitmək üçün keçmiş nəsillərə nəsib olmayan imkanlar əldə etdi. Lakin hər bir rabitə növü çoxlu sayda özünəməxsus çatışmazlıqlara malik idi və ötürülən informasiyanın tutumu böyüdükcə bu çatışmazlıqlar da ço‐ xalırdı. Bu çatışmazlıqların sırasında magistral telefon xətlərinin həddən artıq yüklənməsi və efirdəki sıxlıq məsələləri daha ciddi problemlərdən idi. Bütün bunlar daha qısadalğalı radiodiapozonunun fəth edilməsi üçün bir təkan oldu. Ənənəvi rabitə vasitələrinin digər bir çatışmazlığı isə ondan ibarət idi ki, informasiyanın ötürülməsi üçün açıq fəzada şüalanan dalğalardan istifadə etmək ümumiyyətlə əlverişli deyildi. Çünki belə halda məsafə artdıqca dalğanın daşıdığı enerjinin səth sıxlığı məsafənin kvadratı ilə mü‐ tənasib olaraq azalır. Bu qusurlar optoelektronikanın yaran‐ ması və inkişafı ilə tədricən dəf edildi. Belə ki, informasiya dar istiqamətlənmiş dəstə və ya şüa ilə göndərilərsə, onda tamamilə fərqli mənzərə alınar və itkilər çox‐çox kiçilərdi. Müasir optik rabitə erası 1960‐cı ildən – ilk lazerin yaradıl‐ masından sonra başlandı. Rabitənin ehtiyacları üçün santi‐
Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|